Sprawa reorganizacji armii koronnej na przykładzie poboru rekruta w województwie krakowskim w dobie Sejmu Wielkiego

Abstrakt

Decentralizacja państwa polsko-litewskiego oraz rozkład struktur jego administracji od połowy XVII wieku doprowadziły do spadku znaczenia na arenie międzynarodowej i ograniczenia suwerenności Rzeczypospolitej. Jedyną drogą ocalenia kraju było podążenie za nowoczesnymi państwami zachodnioeuropejskimi i przejęcie od nich oświeceniowych wzorców zarządzania. Próbę naprawy ustroju państwa polskiego podjęto za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764–1795), a postępowe reformy wprowadzono w czasie obrad sejmu walnego w latach 1788–1792, nazwanego przez potomnych Sejmem Wielkim lub też Czteroletnim. Prawo nazwane „Sposób dawania rekruta w Koronie i Wielkim Księstwie Litewskim” zostało uchwalone przez stany sejmujące 7 grudnia 1789 r. Artykuł „O rekrutowaniu” został wpisany do konstytucji o koronnych komisjach cywilno-wojskowych, nowo powołanych instytucjach administracji terenowej, które lokalnie miały odpowiadać za stacjonujące jednostki wojskowe. W latach 1790–1792 na terenie województwa krakowskiego funkcjonowały dwie instytucje tego typu: dla powiatów krakowskiego i proszowskiego z siedzibą w Krakowie oraz dla powiatów lelowskiego i ksiąskiego z siedzibą najpierw w Lelowie, a następnie w Szczekocinach. Mimo licznych trudności związanych z poborem rekruta, z których można wymienić m.in. liczne opóźnienia w dostarczaniu żołnierzy przez władze danych miejscowości, niezdatność rekrutów do służby wojskowej, nieregulaminowy werbunek, czy brak uiszczania opłat za żołnierzy, pierwszy pobór zakończył się sukcesem administracji terenowej. Dopiero następne przebiegały mniej sprawnie, mimo wysiłku obu instytucji, choćby w zwalczaniu zjawiska dezercji i nakładania licznych kar pieniężnych. Mimo ustania działalności komisji porządkowych cywilno-wojskowych w 1792 r. nie udało się targowiczanom w pełni przekreślić reform Sejmu Wielkiego, a jego liczne reformy, w tym w kwestii poboru rekruta, przywróciła administracja insurekcji kościuszkowskiej w 1794 r.