Jak rozpoznać metaforę – obrazowanie figuratywne a przypadek gramatyczny

Abstrakt

Rozpoznawalność językowych wyrażeń metaforycznych jest kwestią nieoczywistą; figuratywność niektórych zwrotów jest łatwa do zauważenia, natomiast stwierdzenie jej w przypadku innych, szczególnie wysoce skonwencjonalizowanych, wymaga sporej spostrzegawczości i wprawy. Z punktu widzenia retoryki, stopień rozpoznawalności metaforyczności przez odbiorcę oracji powinien być, dla nadania jej cech wiarygodności, jak najniższy, jednak językoznawcy, wobec bardzo ważnego w podejściu kognitywnym założenia, że analiza języka otwiera drogę do zrozumienia sposobu ludzkiego myślenia, powinni dysponować metodą pozwalającą na niezawodne wykrycie metaforycznego użycia danej jednostki leksykalnej. Taka metoda, opracowana przez grupę badaczy określającą się mianem Pragglejaz polega na ustaleniu, czy znaczenie danego wyrazu w konkretnym kontekście kontrastuje w jakiś sposób z jego znaczeniem podstawowym, pierwotnym, najczęściej odnoszącym się do rzeczywistości materialnej. Metoda ta nie wydaje się być, jednak, niezawodną, bowiem nie zawsze jest jasne, czy znaczenie danego słowa w danym użyciu kontrastuje z jego znaczeniem podstawowym, szczególnie, gdy jest ono doprecyzowane przez kontekst, jak np. znaczenie rzeczownika collectors w zwrocie collectors of stories określającym braci Grimm. Innym przykładem figuratywności niewykrywalnej dla MIP są tzw. metafory gramatyczne (zob. Panther i Thornburg (2009), bowiem w ich przypadku użyte wyrazy mogą reprezentować swoje podstawowe, „fizyczne” znaczenia. Jako taką właśnie metaforę można uznać specyficzny sposób odmiany przez przypadki pewnego typu rzeczowników rodzaju męskiego w języku polskim. Chodzi tu o stosowanie deklinacji właściwej dla rzeczowników żywotnych rodzaju męskiego do nazw firmowych produktów przemysłowych, takich, jak samochody, zegarki, komputery, etc. – dotyczy to ich formy biernika w roli dopełnienia czasowników przechodnich, np. kupić, zobaczyć, mieć. W przypadku rzeczowników nieżywotnych rodzaju męskiego jest ona prawie zawsze równa mianownikowi, natomiast nazwy firmowe (np. ford, volkswagen, rolex, samsung), nieodmiennie przyjmują w tej pozycji formę równą dopełniaczowi, tak samo jak rzeczowniki żywotne. Może to być sygnałem obrazowania produktów przez nie oznaczanych jako istot żywych, co zdaje się potwierdzać fakt, że właściciele często mają do przedmiotów osobistego użytku stosunek emocjonalny. Taki metaforyczny sposób myślenia o przedmiotach określanych nazwami handlowymi wydaje się przesądzać o odmianie takich nazw w sposób właściwy dla rzeczowników żywotnych.