Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweEtos rycerski w szesnastowiecznych kazaniach na pogrzeby królów Polski
DOI:
https://doi.org/10.26881/jsr.2021.16.15Słowa kluczowe:
etos rycerski, kazanie, pogrzeb, król, Polska, XVI wiekAbstrakt
Przedmiotem artykułu jest ukazanie obecności etosu rycerskiego w XVI-wiecznych kazaniach na pogrzeby królów Polski: Zygmunta Augusta i Stefana Batorego. Prezentacja oraz analiza fragmentów mów pogrzebowych ks. Marcina Białobrzeskiego i ks. Hieronima Powodowskiego z jednej strony ukazuje żywotność idei związanych z obrazem i cechami rycerza, z drugiej – dokumentuje aktualizowaną w XVI w. strategię konstruowania topiki pochwalnej zmarłego władcy w jej powiązaniu z tradycją starożytnej retoryki oraz z wymogami kompozycyjnymi antycznej oracji pogrzebowej. Kontekstem dla prowadzonych rozważań jest usytuowanie rycerskich wartości w perspektywie przekształcania się rycerstwa w stan szlachecki oraz dokonującej się ich transformacji w sarmackiej kulturze i sarmackiej wizji świata oraz „barokowej idei wojny”.
Downloads
Bibliografia
Baczewski S. (2002), Obraz śmierci w XVII-wiecznych polskich kazaniach pogrzebowych, „Roczniki Humanistyczne” z. 1.
Baczewski S. (2009), Szlachectwo. Studium z dziejów idei w piśmiennictwie polskim. Druga połowa XVI wieku – XVII wiek, Lublin.
Barber R. (2003), Rycerze i rycerskość, przeł. J. Kozłowski, Warszawa.
Barłowska M. (2008), Jakub Sobieski pamięci wielkiego kawalera Bartłomieja Nowodworskiego. Wraz z tekstem mowy Rzecz J.M. Pana Jakuba Sobieskiego […] na pogrzebie sławnej pamięci Wielkiego Kawalera…, Szczecin.
Białobrzeski M. (2014), Kazanie na pogrzebie Zygmunta Augusta, w: Kazania funeralne, wyd. i oprac. K. Panuś, M. Skwara, Kraków.
Bieniak J. (1973), Rody rycerskie jako czynnik struktury społecznej w Polsce XIII–XV wieku. Uwagi problemowe, w: Polska w okresie rozdrobnienia feudalnego, red. H. Łowmiański, Wrocław 1973.
Bogucki A. (1996), Rycerz i panosza w źródłach polskich XIV i XV wieku, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, red. S.K. Kuczyński, t. 7, Warszawa.
Borkowska U. (1986), Ceremoniał pogrzebowy królów polskich w XIV–XVIII wieku, w: Państwo. Kościół. Niepodległość, red. J. Skarbek, J. Ziółek, Lublin.
Borowski A. (red.) (2001), Słownik sarmatyzmu. Idee, pojęcia, symbole, Kraków.
Brzozowski M. (1975), Teoria kaznodziejstwa (w. XVI –XVIII), w: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. 2: Od odrodzenia do oświecenia, Lublin.
Buczek K. (1978), Prawo rycerskie i powstanie stanu szlacheckiego w Polsce, „Przegląd Historyczny” z. 1.
Cardini F. (1996), Wojownik i rycerz, w: Człowiek średniowiecza, red. J. Le Goff , przeł. M. Radożycka-Paoletti, Warszawa – Gdańsk.
Chrościcki J.A. (1968), Castris et astris. Kazania i relacje pogrzebowe jako źródła historii sztuki, „Biuletyn Historii Sztuki” nr 3.
Chrościcki J.A. (1974), Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa.
Clare J.D. (1992), Rycerze i ich czasy, przeł. H. Wodniczko, Londyn.
Czarliński B., Giżycki S. (2007), Książę Janusz Wiśniowiecki (1598–1636) w lubelskich kazaniach pogrzebowych, wprowadz. i oprac. M. Kuran, Lublin.
Dalewski Z. (1997), Pasowanie na rycerza książąt polskich we wcześniejszym średniowieczu. Znaczenie ideowe i polityczne, „Kwartalnik Historyczny” nr 4.
Duby G. (1986), Rycerz, kobieta i ksiądz. Małżeństwo w feudalnej Francji, przeł. B. Geremek, Warszawa.
Dziechcińska H. (1969), Szlachcic idealny w „Żywocie człowieka poczciwego”, czyli narracja perswazyjna, „Pamiętnik Literacki” z. 4.
Flori J. (1999), Rycerstwo w średniowiecznej Francji, przeł. A. Kuryś, Warszawa.
Gruchała J., Grzeszczuk S. (oprac.) (1988), Staropolska poezja ziemiańska. Antologia, Warszawa.
Iwańczak W. (1983), Turniej rycerski w Królestwie Czeskim – próba analizy kulturowej, „Przegląd Humanistyczny” z. 1.
Iwańczak W. (1984), Pasowanie rycerskie na ziemiach czeskich – ceremonia symboliczna i instrument polityki, „Kwartalnik Historyczny” nr 2.
Iwańczak W. (1985), Tropem rycerskiej przygody. Wzorzec rycerski w piśmiennictwie czeskim XIV wieku, Warszawa.
Jarczykowa M. (1994), Literacka rama wydawnicza litewskich kazań pogrzebowych z pierwszej połowy XVII wieku, w: Barokowe przypomnienia i inne szkice historycznoliterackie, red. R. Ocieczek, M. Piechota, Katowice.
Karpiński A. (1983), Staropolska poezja ideałów ziemiańskich. Próba przekroju, Wrocław – Warszawa.
Keen M. (2014), Rycerstwo, przeł. A. Bugaj, Warszawa.
Klubówna A. (1979), Zawisza Czarny w historii i legendzie, Warszawa.
Kosman M. (1972), Litewskie kazania pogrzebowe z pierwszej połowy XVII w., „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” t. 17.
Kowalski P. (2004), Theatrum świata wszystkiego i poćciwy gospodarz. O wizji świata pewnego siedemnastowiecznego pisarza ziemiańskiego, Kraków.
Kuczyński S.K. (1992), Turnieje rycerskie w średniowiecznej Polsce, w: Biedni i bogaci. Studia z dziejów społeczeństwa i kultury ofiarowane Bronisławowi Geremkowi w 60. rocznicę urodzin, Warszawa.
Kuczyński S.M. (1980), Zawisza Czarny, Katowice.
Kusiak F. (2002), Rycerze średniowiecznej Europy łacińskiej, Warszawa.
Lenart M. (2008), „Miles Christianus” od Skargi do Starowolskiego, w: Humanizm polski. Długie trwanie – tradycje – współczesność (studia i materiały), red. A. Nowicka-Jeżowa, M. Cieński przy współpracy A. Pawlak, Warszawa.
Lenart M. (2009), Miles pius et iustus. Żołnierz chrześcijański katolickiej wiary w kulturze i piśmiennictwie dawnej Rzeczypospolitej (XVI–XVIII w.), Warszawa.
Mecherzyński K. (1856), Historya wymowy w Polsce, t. 2, Kraków.
Morrison C. (1997), Krucjaty, przeł. M. Kropiwnicka, Warszawa.
Mundy J.H. (2001), Europa średniowieczna 1150–1309, przeł. R. Sudół, Warszawa.
Nadolski A. (1979), Broń i strój rycerstwa polskiego w średniowieczu, Wrocław – Warszawa.
Nicholson H. (2005), Rycerze templariusze, przeł. P. Chojnacki, Warszawa.
Nowicka-Jeżowa A. (1992), Feniks w popiołach. Uwagi o kulturze religijnej drugiej połowy XVII wieku, w: Literatura i kultura polska po „potopie”, red. B. Otwinowska, J. Pelc, B. Falęcka, Wrocław.
Nowicka-Jeżowa A. (2009–2011), Barok polski między Europą i Sarmacją. Część pierwsza: Profi le i zarysy całości, Warszawa.
Nowicka-Struska A. (2008), Ex fumo in lucem. Barokowe kaznodziejstwo Andrzeja Kochanowskiego, Lublin.
Ocieczek R., Mazurek B. (red.) (2001), Sarmackie theatrum. Tom 1: Wartości i słowa, Katowice.
Ocieczek R., Walińska M. (red.) (2001), Sarmackie theatrum. Tom 2: Idee a rzeczywistość, Katowice.
Opaliński E. (1995), Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587–1652, Warszawa.
Ossowska M. (2000), Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa.
Panuś K. (2001), Zarys historii kaznodziejstwa w Kościele katolickim. Część druga: Kaznodziejstwo w Polsce. Od średniowiecza do baroku. Kraków.
Panuś K., Skwara M. (2014a), Wprowadzenie, w: Kazania funeralne, wyd. i oprac. K. Panuś, M. Skwara, Kraków.
Panuś K., Skwara M. (wyd. i oprac.) (2014b), Kazania funeralne, Kraków.
Pawlak W. (2005), Koncept w polskich kazaniach barokowych, Lublin.
Pelc J. (1972), Sarmatyzm a Barok, w: Problemy literatury staropolskiej, red. J. Pelc, seria 1, Wrocław.
Pelc J. (red.) (1970), Wiek XVII – Kontrreformacja – Barok. Prace z historii kultury, Wrocław.
Pelczar J. (1896), Zarys dziejów kaznodziejstwa w Kościele katolickim, cz. 2: Kaznodzieje polscy, Kraków.
Peltz W., Dudek J. (red.) (1997), Etos rycerski w Europie Środkowej i Wschodniej od X do XV wieku, Zielona Góra.
Piekarczyk S. (1975), Ethos rycerski – samookreślenie i wyróżnienie, „Kwartalnik Historyczny” nr 1.
Piersiak T. (1986), Barokowa sztuka dobrego umierania „Polska Sztuka Ludowa” nr 1–2.
Piwowarczyk D. (1998), Obyczaj rycerski w Polsce późnośredniowiecznej (XIV–XV wiek), Warszawa.
Platt D. (1992), Kazania pogrzebowe z przełomu XVI i XVII wieku. Z dziejów prozy staropolskiej, Wrocław – Warszawa.
Popiołek B. (2004), Konterfekt prawdziwy umbrą fatalną malowany – wizerunek kobiety w staropolskich mowach pogrzebowych, „Studia Historyczne” z. 3–4.
Potkowski E. (1978), Rycerze w habitach, Warszawa.
Powodowski H. (2014), Na pogrzebie Stefana Wielkiego króla polskiego kazanie, w: Kazania funeralne, wyd. i oprac. K. Panuś, M. Skwara, Kraków.
Rej M. (1979), Żywot człowieka poczciwego, w: M. Rej, Wybór pism, oprac. J. Ślaski, Warszawa.
Runciman S. (1987), Dzieje wypraw krzyżowych, przeł. J. Schwakopf, t. 1–3, Warszawa.
Sitkowa A. (1994), Wydawnicze losy „Kazania na pogrzebie Piotra Skargi” Fabiana Birkowskiego w XVII i XVIII wieku, w: Barokowe przypomnienia i inne szkice historyczno-literackie, red. R. Ocieczek, M. Piechota, Katowice.
Skurzyński P. (2000), Rycerze polscy, Warszawa.
Skwara M. (1999), O dowodzeniu retorycznym w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII wieku, Szczecin.
Skwara M. (2002), O tytułach polskich kazań pogrzebowych z XVII wieku, w: Dzieło literackie i książka w kulturze. Studia i szkice ofi arowane Profesor Renardzie Ocieczek w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej, Katowice.
Skwara M. (2004), Życie i twórczość Jerzego Laetusa Weselskiego. Przyczynek do dziejów braci czeskich na tle związków Polski i Niderlandów w XVII wieku wraz z tekstem kazania pogrzebowego, Szczecin.
Skwara M. (2008), Jana Zygrowiusza „Melius…” na tle polskich drukowanych oracji pogrzebowych XVII wieku powiązanych z Radziwiłłami, Szczecin.
Skwara M. (2009), Polskie drukowane oracje pogrzebowe XVII wieku. Bibliografia, Gdańsk.
Stanisław ze Skarbimierza (2014), Kazanie o życiu i śmierci Królowej Jadwigi, w: Kazania funeralne, wyd. i oprac. K. Panuś, M. Skwara, Kraków.
Szpaderski J. (1856), O zasadach wymowy, t. 1, Kraków.
Śnieżyńska-Stolot E. (1975), Dworski ceremoniał pogrzebowy królów polskich w XIV wieku, w: Sztuka i ideologia XIV wieku. Materiały sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 29 i 30 listopada 1973, red. P. Skubiszewski, Warszawa.
Świderska U. (2001), Kultura rycerska w średniowiecznej Polsce, Zielona Góra.
Tazbir J. (1976), Wzorce osobowe szlachty polskiej w XVII wieku, „Kwartalnik Historyczny” 88.
Tazbir J. (1983), Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit – Upadek – Relikty, Warszawa.
Tazbir J. (1986), Wzorce osobowe szlachty, w: J. Tazbir, Szlaki kultury polskiej, Warszawa.
Tazbir J. (1987), Sarmatyzacja potrydenckiego katolicyzmu, w: J. Tazbir, Szlachta i teologowie. Studia z dziejów polskiej kontrreformacji, Warszawa.
Trawicka Z. (2001), Mowy weselne i pogrzebowe Jakuba Sobieskiego, w: Wesela, chrzciny i pogrzeby w XVI–XVIII wieku. Kultura życia i śmierci, red. H. Suchojad, Warszawa.
Weintraub W. (1969), Paradoksy poćciwości Reja, „Pamiętnik Literacki” z. 4.
Wichowa M. (2005), „Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja jako przykład renesansowego piśmiennictwa ziemiańskiego, w: Mikołaj Rej z Nagłowic w pięćsetną rocznicę urodzin, red. W. Kowalski, Kielce.
Zajączkowski A. (1993), Szlachta polska. Kultura i struktura, Warszawa.
Zieliński T. (2004), Kazania pogrzebowe w konwencji sarmackiej pompae funebre, w: Od liryki do retoryki. W kręgu słowa, literatury i kultury. Prace ofiarowane profesorom Jadwidze i Edmundowi Kotarskim, red. I. Kadulska, R. Grześkowiak, Gdańsk 2004.
Żrałko D. (2005), Biografia Fabiana Birkowskiego w świetle kazania pogrzebowego Adama Makowskiego i badań archiwalnych, „Pamiętnik Literacki” z. 2.
