Academic Scientific JournalsJohannes Wohlert, Józef Dydymski, Józef Waląg – catholic clergy of Pruszcz (Gdański) in the grip of two totalitarianisms – nazism and communism (1933–1989) (
DOI:
https://doi.org/10.26881/prog.2020.8.07Keywords:
Church, clergy, nazism, communismAbstract
Catholic priests of polish and german nationality – Johannes Wohlert, Józef Dydymski and Józef Waląg – in the years 1933–1989 conducted their pastoral activities in Pruszcz (Gdańsk) in the difficult reality of two totalitarianisms – national socialism and communist. Each of the above-mentioned priests in different circumstances, place and time, experienced harassment and repression resulting from an independent attitude towards the official ideology of both totalitarianisms. Johannes Wohlert had the courage to openly stand against nazi ideology. After the war, by the decision of the communist authorities, he was deported from Poland. Józef Dydymski defended polish identity in the Free City of Gdańsk and because of that he was punished twice – by the nazi and after the war by the communist authorities. Józef Waląg, as the chaplain of the Polish Home Army (Armia Krajowa) also challenged two totalitarianisms. Due to his wartime and post-war independence activity, he was harassed by the communist services almost until the end of the Polish People’s Republic.
Downloads
References
Dokumenty archiwalne
Archiwum Archidiecezji Gdańskiej:
[bez sygnatury], List ks. Waląga do Kurii w Gdańsku. Materiały parafii pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Pruszczu Gdańskim, 24.06.1995, k.1.
IIp, 29, An den Herrn Polizeipräsidenten Passierscheinstelle, 5.07.1940.
II KBp, 5, And as Kath. Pfarramt, 14.01.1944.
IIp, 163, Bischöflichen Klerikalseminars, Pelplin 9.03.1913.
IIIa, 61p, Decyzja Kurii Diecezjalnej Gdańskiej wobec ks. Józefa Dydymskiego i ks. Alfonsa Zielińskiego, 2.09.1955, k. 42.
IIp, 163, Der Bischof von Danzig an Herrn Pfarrer Wohlert, 25.04.1940.
II KBp, 5, Der Senat der Freien Stadt Danzig, 28.02.1929.
II KBp, 5, Errichtungs-Urkunde über die Errichtung einer Filialkirchengemeinde in Praust, 20.02.1929.
IIIa, 61p, Korespondencja do Kurii Biskupiej w Gdańsku Oliwie, 11.07.1945, k. 1.
VII, 5, Odpis, 14.04.1949, k. 52
IIIa, 61p, Oświadczenie o. Kornela Gadacza, 26.06.1947, k. 6.
IIp, 29, Pismo Kurii Biskupiej Gdańskiej do Przewielebnego ks. dziekana Józefa Dydymskiego, 3.06.1957.
IIp, 29, Pismo wikariusza generalnego oraz kanclerza diecezji gdańskiej dot. mianowania ks. Dydymskiego kuratusem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy 5 listopada, 22.10.1945.
IIIa, 61p, Sprawozdanie duszpasterskie sporządzone przez ks. Józefa Dydymskiego, 13.10.1947, k. 8.
IIIa, 26p, t.1, Sprawozdanie duszpasterskie za rok 1950, b.d., k. 86.
II KBp, 5, Verhandelt im katholischen Pfarrhause, 14.01.1944.
VII, 5, Związek Caritas Diecezji Gdańskiej w Oliwie, 12.01.1949, k. 51.
Archiwum Diecezji Pelplińskiej:
Akta personalne, 104, Informacja o śmierci ks. Józefa Dydymskiego, 31.08.1971.
Akta personalne, 104, Kwestionariusz personalny ks. Józefa Dydymskiego, 11.02.1959.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Biuro Udostępniania:
/598, Charakterystyka ks. Kossak-Główczewskiego, 25.06.1950, k. 255.
/179, t. 5, cz. 3, Meldunek miesięczny z obiektu kleru i organizacji katolickich za okres od dnia 1 VII 1952 r. do 31 VII 1952 r., [1952 r.], k. 22.
/179, t. 5, cz. 3, Sprawozdanie analityczne gdańskiego PUBP za miesiąc czerwiec 1952 r., 5.07.1952, k. 21.
/598, Charakterystyka ks. Józefa.
/598, Charakterystyka ks. Józefa Dydymskiego, Gdańsk 26.09.1962, k. 19.
/598, Prośba o udzielenie informacji w sprawie ks. Józefa Dydymskiego, 21.02.1964, k. 18.
/629, Zeznania ks. Władysława Gurgacza, b.d., k. 293.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie:
/7862, Arkusz ewidencyjny, 16.10.1945, k. 3.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie:
/186, Akt oskarżenia, b.d., k. 73–83.
/381/4, List mieszkańców Moszczenicy do Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Tomaszowie Lubelskim, 27.09.1946, k. 88.
/381/2, Naczelnik Wydziału II Biura C MSW, [listopad 1984 r.], k. 131.
/6, t. 4, Pokwitowanie, 08.10.1946, k. 40.
/6, t. 4, Protokół rozprawy, 14.03.1947, k. 12.
/186, Wyrok, 15.03.1947, k. 139.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie:
/77, Skorowidz repertorium „W” Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Rzeszowie na lata 1949/1952, b.d., k. 90.
Archiwum Państwowe w Gdańsku:
/1973, Informacja o nastrojach panujących wśród duchowieństwa na Wybrzeżu w związku z dokonywaniem ślubowania, 22.04.1953, k. 52.
, 1854, Lista wrogich księży, których nie należy dopuścić do ślubowania, 12.06.1953, k. 43.
, 1854, Meldunek Referatu ds. Wyznań w Sopocie, 10.03.1953, k. 200.
, 1854, Notatka z przeprowadzonej rozmowy z ks. wikarym Waląg Józef, 20.02.1953, k. 197.
, 1799, Notatka służbowa, k. 201.
, 1799, Poufne, 25.11.1953, k. 208.
, 52, Protokół posiedzenia Miejskiego Komitetu Obywatelskiego, 22.12.1946, k. 116.
, 1850, Protokół nr 19/51 z walnego zebrania Okręgowej Komisji Księży, 22.11.1951, k. 287.
, 1854, Wykaz księży, którzy nie ślubowali wraz z krótkimi charakterystykami, b.d., k. 50.
Archiwum Parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Pruszczu Gdańskim:
Akt darowizny ziemi pod budowę kościoła z dnia 16 kwietnia 1921 r.
Kronika parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Pruszczu Gdańskim.
Archiwum prywatne Haliny Waląg-Galiszewskiej:
Tymczasowe zaświadczenie tożsamości, 2.03.1950, k. 1.
Wyciąg metryki urodzenia Józefa Waląga, 2.01.1910, k. 1.
Relacje:
Ustna rozmowa z Leonem Wejerem przeprowadzona przez autora 6 lutego 2006 roku. Przemówienie Kazimierza Szponara, Prezesa Koła Gdańsk Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, wygłoszone w dniu 7 maja 2000 r. w kościele Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Pruszczu Gdańskim [zbiory autora].
Opracowania:
Bogdanowicz S., 2000, Kościół gdański pod rządami komunizmu, Gdańsk.
Bogdanowicz S., 2001, Bo przemoc widzę w mieście i niezgodę. Trudny początek Kościoła gdańskiego 1922–1945, Gdańsk.
Bogdanowicz S., 2013, Zygmunt Józef Pawłowicz biskup pomocniczy w Gdańsku, Gdańsk-Pelplin.
Chlebowski B., Walewski W. (red), 1888, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 9, Warszawa.
Dawidowska G., 2000, Historia parafii pod wezwaniem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i pozostałe parafie Pruszcza Gdańskiego, Pruszcz Gdański.
Hlebowicz J., 2012, I znowu na Kościół posypały się kary. Zarys dziejów parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Pruszczu Gdańskim w świetle kroniki parafialnej 1945–1989, Gdańsk.
Hlebowicz J., 2017, Ksiądz w smoczej jamie. Kapłan i żołnierz niezłomny. Życie i działalność ks. Józefa Waląga (1910–1997), Pruszcz Gdański.
Jakieła-Chamiec J., Dobrowolska M., 2016, Jak to ze szkołą w Łukawcu było? Rys historyczny łukawieckiego szkolnictwa, Łukawiec.
Leśniewski P., 1996, Kościół katolicki w Dąbrówce w okresie okupacji hitlerowskiej (1939–1945), Dąbrówka, piotrlesniewskiodabrowce.pl [dostęp: 10.09.2018].
Macholak J., 1997, Wysiedlenia ze strefy nadgranicznej Pomorza Zachodniego w latach 1945–1950 jako przejaw represji politycznej, „Szczeciński Informator Archiwalny”, nr 11.
Mross H., 1995, Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej wyświęconych w latach 1821– 1920, Pelplin.
Noszczak B., 2009, Polityka państwa wobec Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w okresie internowania prymasa Stefana Wyszyńskiego 1953–1956, Warszawa.
Perkowski P., 2013, Gdańsk – miasto od nowa. Kształtowanie społeczeństwa i warunki bytowe w latach 1945–1970, Gdańsk.
Stefaniak P., 2015, Słynna gdańska polonuska: Siostra Lucjana Maria-Wanda Makurath (1911–1999), „Studia Gdańskie”, t. 36.
Suchorowska-Śliwińska D., 1999, Postawcie mi krzyż brzozowy: prawda o ks. Władysławie Gurgaczu, Kraków.
Śliwiński B. (red.), 2008, Historia Pruszcza gdańskiego do 1989, Pruszcz Gdański.
Wołek K., 2015, Przewodnik po szlaku Żołnierzy Wyklętych w Lublinie, Lublin.
Wysocki W.J., 1981, Martyrologia duchowieństwa w obozie koncentracyjnym Stutthof [w:] Kościół katolicki na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej. Studia i materiały, red. F. Stopniak, t. 10, z. 5, Warszawa.
Zwarra B., 1984, Gdańsk 1939. Wspomnienia Polaków-Gdańszczan, Gdańsk.
Żukowska L., 2014, Między śmiercią a diabłem. Kościół ewangelicki w Gdańsku w okresie rządów NSDAP (1933–1945), Bydgoszcz-Gdańsk.
