Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweKs. Johannes Wohlert, ks. Józef Dydymski, ks. Józef Waląg – duchowni katoliccy Pruszcza (Gdańskiego) w kleszczach dwóch totalitaryzmów – nazizmu i komunizmu (1933–1989)
DOI:
https://doi.org/10.26881/prog.2020.8.07Słowa kluczowe:
Kościół, duchowieństwo, nazizm, komunizmAbstrakt
Księża katoliccy narodowości polskiej i niemieckiej – Johannes Wohlert, Józef Dydymski i Józef Waląg – w latach 1933–1989 pełnili posługę duszpasterską w Pruszczu (Gdańskim) w trudnej rzeczywistości dwóch totalitaryzmów – narodowosocjalistycznego i komunistycznego. Każdy z duchownych, w innych okolicznościach, miejscu i czasie, doświadczył szykan i represji będących skutkiem niezależnej postawy wobec oficjalnej wykładni proponowanej przez oba totalitaryzmy. Ksiądz Johannes Wohlert miał odwagę otwarcie wystąpić przeciw hitlerowskiej ideologii. Po wojnie, decyzją komunistycznych władz, został deportowany z Polski Ludowej. Ksiądz Józef Dydymski bronił polskości na terenie Wolnego Miasta Gdańska, za co w konsekwencji został ukarany podwójnie – bezpośrednio przez nazistowskie i pośrednio przez komunistyczne władze. Ksiądz Józef Waląg, jako kapelan Armii Krajowej, a później Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, także rzucił wyzwanie dwóm totalitaryzmom. Ze względu na swoją wojenną i powojenną niepodległościową aktywność niemal do końca PRL pozostawał pod obserwacją komunistycznych służb.
Downloads
Bibliografia
Dokumenty archiwalne
Archiwum Archidiecezji Gdańskiej:
[bez sygnatury], List ks. Waląga do Kurii w Gdańsku. Materiały parafii pw. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Pruszczu Gdańskim, 24.06.1995, k.1.
IIp, 29, An den Herrn Polizeipräsidenten Passierscheinstelle, 5.07.1940.
II KBp, 5, And as Kath. Pfarramt, 14.01.1944.
IIp, 163, Bischöflichen Klerikalseminars, Pelplin 9.03.1913.
IIIa, 61p, Decyzja Kurii Diecezjalnej Gdańskiej wobec ks. Józefa Dydymskiego i ks. Alfonsa Zielińskiego, 2.09.1955, k. 42.
IIp, 163, Der Bischof von Danzig an Herrn Pfarrer Wohlert, 25.04.1940.
II KBp, 5, Der Senat der Freien Stadt Danzig, 28.02.1929.
II KBp, 5, Errichtungs-Urkunde über die Errichtung einer Filialkirchengemeinde in Praust, 20.02.1929.
IIIa, 61p, Korespondencja do Kurii Biskupiej w Gdańsku Oliwie, 11.07.1945, k. 1.
VII, 5, Odpis, 14.04.1949, k. 52
IIIa, 61p, Oświadczenie o. Kornela Gadacza, 26.06.1947, k. 6.
IIp, 29, Pismo Kurii Biskupiej Gdańskiej do Przewielebnego ks. dziekana Józefa Dydymskiego, 3.06.1957.
IIp, 29, Pismo wikariusza generalnego oraz kanclerza diecezji gdańskiej dot. mianowania ks. Dydymskiego kuratusem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy 5 listopada, 22.10.1945.
IIIa, 61p, Sprawozdanie duszpasterskie sporządzone przez ks. Józefa Dydymskiego, 13.10.1947, k. 8.
IIIa, 26p, t.1, Sprawozdanie duszpasterskie za rok 1950, b.d., k. 86.
II KBp, 5, Verhandelt im katholischen Pfarrhause, 14.01.1944.
VII, 5, Związek Caritas Diecezji Gdańskiej w Oliwie, 12.01.1949, k. 51.
Archiwum Diecezji Pelplińskiej:
Akta personalne, 104, Informacja o śmierci ks. Józefa Dydymskiego, 31.08.1971.
Akta personalne, 104, Kwestionariusz personalny ks. Józefa Dydymskiego, 11.02.1959.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Biuro Udostępniania:
/598, Charakterystyka ks. Kossak-Główczewskiego, 25.06.1950, k. 255.
/179, t. 5, cz. 3, Meldunek miesięczny z obiektu kleru i organizacji katolickich za okres od dnia 1 VII 1952 r. do 31 VII 1952 r., [1952 r.], k. 22.
/179, t. 5, cz. 3, Sprawozdanie analityczne gdańskiego PUBP za miesiąc czerwiec 1952 r., 5.07.1952, k. 21.
/598, Charakterystyka ks. Józefa.
/598, Charakterystyka ks. Józefa Dydymskiego, Gdańsk 26.09.1962, k. 19.
/598, Prośba o udzielenie informacji w sprawie ks. Józefa Dydymskiego, 21.02.1964, k. 18.
/629, Zeznania ks. Władysława Gurgacza, b.d., k. 293.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie:
/7862, Arkusz ewidencyjny, 16.10.1945, k. 3.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie:
/186, Akt oskarżenia, b.d., k. 73–83.
/381/4, List mieszkańców Moszczenicy do Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Tomaszowie Lubelskim, 27.09.1946, k. 88.
/381/2, Naczelnik Wydziału II Biura C MSW, [listopad 1984 r.], k. 131.
/6, t. 4, Pokwitowanie, 08.10.1946, k. 40.
/6, t. 4, Protokół rozprawy, 14.03.1947, k. 12.
/186, Wyrok, 15.03.1947, k. 139.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie:
/77, Skorowidz repertorium „W” Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Rzeszowie na lata 1949/1952, b.d., k. 90.
Archiwum Państwowe w Gdańsku:
/1973, Informacja o nastrojach panujących wśród duchowieństwa na Wybrzeżu w związku z dokonywaniem ślubowania, 22.04.1953, k. 52.
, 1854, Lista wrogich księży, których nie należy dopuścić do ślubowania, 12.06.1953, k. 43.
, 1854, Meldunek Referatu ds. Wyznań w Sopocie, 10.03.1953, k. 200.
, 1854, Notatka z przeprowadzonej rozmowy z ks. wikarym Waląg Józef, 20.02.1953, k. 197.
, 1799, Notatka służbowa, k. 201.
, 1799, Poufne, 25.11.1953, k. 208.
, 52, Protokół posiedzenia Miejskiego Komitetu Obywatelskiego, 22.12.1946, k. 116.
, 1850, Protokół nr 19/51 z walnego zebrania Okręgowej Komisji Księży, 22.11.1951, k. 287.
, 1854, Wykaz księży, którzy nie ślubowali wraz z krótkimi charakterystykami, b.d., k. 50.
Archiwum Parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Pruszczu Gdańskim:
Akt darowizny ziemi pod budowę kościoła z dnia 16 kwietnia 1921 r.
Kronika parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Pruszczu Gdańskim.
Archiwum prywatne Haliny Waląg-Galiszewskiej:
Tymczasowe zaświadczenie tożsamości, 2.03.1950, k. 1.
Wyciąg metryki urodzenia Józefa Waląga, 2.01.1910, k. 1.
Relacje:
Ustna rozmowa z Leonem Wejerem przeprowadzona przez autora 6 lutego 2006 roku. Przemówienie Kazimierza Szponara, Prezesa Koła Gdańsk Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej, wygłoszone w dniu 7 maja 2000 r. w kościele Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Pruszczu Gdańskim [zbiory autora].
Opracowania:
Bogdanowicz S., 2000, Kościół gdański pod rządami komunizmu, Gdańsk.
Bogdanowicz S., 2001, Bo przemoc widzę w mieście i niezgodę. Trudny początek Kościoła gdańskiego 1922–1945, Gdańsk.
Bogdanowicz S., 2013, Zygmunt Józef Pawłowicz biskup pomocniczy w Gdańsku, Gdańsk-Pelplin.
Chlebowski B., Walewski W. (red), 1888, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 9, Warszawa.
Dawidowska G., 2000, Historia parafii pod wezwaniem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i pozostałe parafie Pruszcza Gdańskiego, Pruszcz Gdański.
Hlebowicz J., 2012, I znowu na Kościół posypały się kary. Zarys dziejów parafii Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Pruszczu Gdańskim w świetle kroniki parafialnej 1945–1989, Gdańsk.
Hlebowicz J., 2017, Ksiądz w smoczej jamie. Kapłan i żołnierz niezłomny. Życie i działalność ks. Józefa Waląga (1910–1997), Pruszcz Gdański.
Jakieła-Chamiec J., Dobrowolska M., 2016, Jak to ze szkołą w Łukawcu było? Rys historyczny łukawieckiego szkolnictwa, Łukawiec.
Leśniewski P., 1996, Kościół katolicki w Dąbrówce w okresie okupacji hitlerowskiej (1939–1945), Dąbrówka, piotrlesniewskiodabrowce.pl [dostęp: 10.09.2018].
Macholak J., 1997, Wysiedlenia ze strefy nadgranicznej Pomorza Zachodniego w latach 1945–1950 jako przejaw represji politycznej, „Szczeciński Informator Archiwalny”, nr 11.
Mross H., 1995, Słownik biograficzny kapłanów diecezji chełmińskiej wyświęconych w latach 1821– 1920, Pelplin.
Noszczak B., 2009, Polityka państwa wobec Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w okresie internowania prymasa Stefana Wyszyńskiego 1953–1956, Warszawa.
Perkowski P., 2013, Gdańsk – miasto od nowa. Kształtowanie społeczeństwa i warunki bytowe w latach 1945–1970, Gdańsk.
Stefaniak P., 2015, Słynna gdańska polonuska: Siostra Lucjana Maria-Wanda Makurath (1911–1999), „Studia Gdańskie”, t. 36.
Suchorowska-Śliwińska D., 1999, Postawcie mi krzyż brzozowy: prawda o ks. Władysławie Gurgaczu, Kraków.
Śliwiński B. (red.), 2008, Historia Pruszcza gdańskiego do 1989, Pruszcz Gdański.
Wołek K., 2015, Przewodnik po szlaku Żołnierzy Wyklętych w Lublinie, Lublin.
Wysocki W.J., 1981, Martyrologia duchowieństwa w obozie koncentracyjnym Stutthof [w:] Kościół katolicki na ziemiach polskich w czasie II wojny światowej. Studia i materiały, red. F. Stopniak, t. 10, z. 5, Warszawa.
Zwarra B., 1984, Gdańsk 1939. Wspomnienia Polaków-Gdańszczan, Gdańsk.
Żukowska L., 2014, Między śmiercią a diabłem. Kościół ewangelicki w Gdańsku w okresie rządów NSDAP (1933–1945), Bydgoszcz-Gdańsk.
