Dziedzictwo kultury i prawo dostępu do kultury: Leonardo da Vinci i procesy sądowe dotyczące autentyczności, wyceny, międzynarodowych wypożyczeń oraz eksportu jego prac po roku 2010

Abstrakt

Sądowa batalia między rosyjskim oligarchą Dmitrijem Rybołowlewem a szwajcarskim właścicielem „wolnych portów” Yvesem Bouvierem zwróciła uwagę opinii publicznej na praktyki na rynku sztuki i na ich przejrzystość. Sprawa Jeanne Marchig przeciwko Christie’s pokazała, jak kruchy jest proces profesjonalnego uwierzytelniania dzieł sztuki. Przykład rzekomego i nieoczekiwanego odnalezienia portretu Isabelli d’Este wskazywał na istnienie szarej strefy handlu dziełami sztuki w prywatnym obiegu, co czyni cały rynek sztuki jeszcze mniej przejrzystym. Wreszcie sprawa „Człowieka witruwiańskiego” dotyczyła kwestii dostępności sztuki dawnej znajdującej się w zbiorach publicznych.

Cztery sprawy sądowe przedstawione w niniejszym artykule – wszystkie dotyczące dzieł stworzonych przez Leonarda da Vinci lub jemu przypisywanych – ukazują całe spektrum problemów prawnych związanych z dziełami sztuki wykonanymi przez dawnych mistrzów, które mają szczególne znaczenie dla prywatnych właścicieli, państw, regionów i dziedzictwa kultury ludzkości. Przedstawione przykłady ilustrują, w jakim stopniu dzieła sztuki mogą być przedmiotem spekulacji rynkowych, gdy stają się obiektem zaspokajania ludzkich pragnień jako zwykły towar – rzecz, którą „trzeba mieć” lub „trzeba zobaczyć”.

Pierwsze dwa przypadki są przykładem problemów związanych z prywatną własnością dzieł sztuki o znacznej wartości historycznej i kulturowej. Uzmysławiają, że obieg dzieł poza wszelką kontrolą publiczną uniemożliwia ostateczną weryfikację ich autentyczności. Jednoznaczne ustalenia co do ich prawdziwości często są sprzeczne z interesami inwestorów zarządzających powierzonymi im finansami. W konsekwencji brak jest skutecznych narzędzi ochrony interesów kolekcjonerów, którzy stracili pieniądze w wyniku spekulacji rynkowych. Przekonał się o tym na własnej skórze Dmitrij Rybołowlew, który nie otrzymał odszkodowania za poniesione straty, a rola Jeanne Marchig w historii rzekomego rysunku Leonarda do dziś pozostaje niejednoznaczna.

Dwie ostatnie sprawy dotyczyły relacji między państwem a jednostką w odniesieniu do dóbr kultury. Przypadki te wiążą się z pytaniem o to, czy dobra kultury powinny być wykluczone z rynku jako res extra commercium oraz czy ich prywatne posiadanie jest zgodne z interesem publicznym, zwłaszcza czy jest do pogodzenia ze zbiorowym prawem dostępu do dóbr kultury. Jak pokazuje jednak przykład „Człowieka witruwiańskiego”, własność publiczna nie jest uniwersalnym rozwiązaniem wszystkich kwestii związanych z zachowaniem wyjątkowych dzieł sztuki.

Wszystkie wymienione przypadki zdają się potwierdzać brak przejrzystości rynku sztuki współczesnej oraz niedostateczne objęcie przepisami prawa dzieł sztuki o szczególnej wartości historycznej i artystycznej.