Uniwersyteckie Czasopisma NaukowePrometeusz czy kozioł ofiarny? Człowiek w dyskursie antropocenu a koncepcja mimesis i schematu prześladowczego Rene Girarda – próba refleksji pedagogicznej
DOI:
https://doi.org/10.26881/kg.2024.1.03Słowa kluczowe:
René Girard, kozioł ofiarny, mimesis, anthropos, antropocen, kryzys klimatyczny, antynatalizm, pedagogika nieantropocentrycznaAbstrakt
Dyskurs antropocenu wyraża interesujące napięcie w sposobie ujmowania ludzkiego sprawstwa i winy. Z jednej strony, antropos to gatunek wyjątkowy: samotnie (wszak z pominięciem podmiotów nie-ludzkich) dokonujący podboju historycznego, geograficznego i geologicznego. Tryumfujący i zyskujący dominację kolonizator planety, który ostatecznie – jakże nisko upada. W świetle nadciągającej katastrofy klimatycznej ,,epoka człowieka” nie brzmi dziś dumnie. Przeciwnie, staje się świadectwem kompromitacji i upadku, znakiem gatunkowego egoizmu i planetarnego zniszczenia. Pośród wielu ujęć i prób problematyzowania i niuansowania dyskursu, a także poszukiwań najbardziej adekwatnych etykiet (np. kapitałocen, chtchulucen, ekozoik i inne) to właśnie antropocen lub postantropocen wydają się pozostawać tymi, po które w dyskursie potocznym lub publicystycznym sięga się najczęściej. Potrzeba jasnego wskazania winnego nadciągającej apokalipsy klimatycznej wydaje się narzucać. Antropos w warunkach kryzysu, owego girardowskiego odróżnorodnienia, sam siebie typuje na kozła ofiarnego, staje się równocześnie nieszczęsnym, obarczonym winą OBCYM oraz bezwzględnym, powodowanym głodem przemocy TŁUMEM. Czy w zrozumieniu mechanizmu tej dialektycznej, subwersyjnej strategii faktycznie pomocną może się okazać koncepcja mimesis i schematu prześladowczego Rene Girarda? Jeśli tak, to być może należy się spodziewać, że zwieńczający logikę kozła ofiarnego etap sakralizacji ofiary, zamiast przełamywać - będzie jedynie utrwalał niebezpieczną wszak z punktu widzenia faktycznego stanu planety apoteozę ludzkiego sprawstwa, tym razem jako na wskroś antropocentryczne i technologicznie zaawansowane ,,ucieczki do przodu”, takie jak eksploatowanie Księżyca lub innych planet, inwazyjne zapobieganie kolejnym epokom lodowcowym i cieplarnianym, odbijanie asteroid by nie zderzyły się z ziemią lub inne, trudne do przewidzenia spektakularne gesty tryumfującego antropos. Kwestie powyższe stanowią przedmiot niniejszego artykułu i stają się pretekstem do ukazania refleksji o charakterze pedagogicznym.
Downloads
Bibliografia
Andrzejewska, A., Ekologiczna etyka ze spektrum posthumanizmu. Zarys perspektywy i przypadek ogrodu działkowego, „Etyka” 2018, nr 57, s. 121–136.
Attfield, R., Creation, Environment and Ethicks: some Cardiff-Based Contributions to Philosophy, [w:] R. Humphreys, S. Vlacos (red.), Creation, Environment and Ethics, Cambridge Scholars 2010, s. 1–12.
Barad, K., Posthumanist Performativity: Toward an Understanding of How Matter Comes to Matter, “Sings. Journal of Women in Culture and Society” 2023, nr 28, s. 801–831.
Barnosky, A. D., Hadly, E. A., Bascompte, J., Berlow, E. L., Brown, J. H., Approaching a State Shift in Earth’s Biosphere, “Nature” 2021, nr 486, s. 52–58.
Bińczyk, E., Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2018. Callicott, J., Genesis Revisited: Muriam Musings on the Lynn White, Jr., “Debate, Environmental History Review” 1989, nr 14, s. 1–2, s. 65–90.
Chutorański, M., Nie(tylko)ludzkie wymiary edukacji. W stronę pedagogiki nieantropocentrycznej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2020.
Crist, E., On the Poverty of Our Nomenclature, [w:] J. W. Moore (red.). Anthropocene or Capitalocene? Nature, History, and the Crisis of Capitalism, PM Press, Oakland 2016, s. 14–33.
Domańska, E., Zwrot performatywny we współczesnej humanistyce, „Teksty Drugie” 2027, nr 5, s. 48–61. Domańska, E., Historia egzystencjalna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
Girard, R., Violence and the Sacred, tłum. P. Gregory, The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London 1979.
Girard, R., Job: The Victim of His People, przekł. Y. Freccero. Stanford University Press, Stanford 1987.
Girard, R., Things Hidden since the Foundation of the World, Research Undertaken in Collaboration with Jean-Michel Oughourlian and Guy Lefort, tłum. P. Bann, M. Metter, Stanford University Press, Stanford 1987.
Girard, R., The Scapegoat, tłum. Y. Freccero, The Johns Hopkins University Press, Baltimore 1989.
Habel N. C., The Birth, the Curse and the Greening of Earth. An ecological reading of Genesis 1-11, The Earth Bible Commentary, Sheffield Phoenix Press 2011.
Habel N. C., Introducing Ecological Hermeneutics, [w:] Exploring Ecological Hermeneutics (SBL.SympS46), N. C. Habel, P. Trudinger (red.), Atlanta 2008.
Habel N. C., Introducting the Earth Bible, [w:] Readings from the Perspective of Earth (EB1), (red.) N. C. Habel, Sheffield, Cleveland 2000.
Habel N. C., The Earth Bible, https://www. sbl-site.org/publications/article.aspx?ArticleId=291 (dostęp: 15.12.2021).
Haraway, D. J., Staying with the Trouble. Anthropocene, Capitalocene, Chthulucene, [w:] J. W. Moore (red.), Anthropocene or Capitalocene? Nature, History, and the Crisis of Capitalism, PM Press, Oakland 2016, s. 34–76.
Hitzhusen, G.E., Judeo-Christians Theology and the Environment: Moving Beyond Scepticism to New Sources for Environmental education in the United States, “Environmental Education Research” 2007, nr 13, s. 55–74.
Humeniuk, M., Koncepcja kozła ofiarnego René Girarda jako inspiracja dla edukacji międzykulturowej, „Edukacja Międzykulturowa” 2020, nr 13, s. 233–244.
Kociuba, M., Kulturotwórcza rola przemocy w koncepcjach René Girarda, „Nowa Krytyka” 1998, nr 9, s. 137–157.
Kociuba, M., Znamię Kaina, [w:] Przemoc i filozofia, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2004.
Kociuba, M., Geneza rytuału w kontekście antropologii R. Girarda, [w:] Rytuał. Przeszłość i teraźniejszość, M. Filipiak, M. Rajewski (red.), Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006, s. 71–97. Kociuba, M., René Girard o początkach kultury, „Znak” 2007, nr 625, s. 141–150.
Kociuba, M., Freudowski kompleks René Girarda – między apologią a odrzuceniem, [w:] Z. Rosińska, J. Michalik, P. Bursztyka (red.). Freud i nowoczesność, Universitas, Kraków 2008, s. 17–32.
Kociuba, M., Przemoc według René Girarda. Struktura teorii i konteksty recepcji, „Ethos” 2014, nr 106, s. 245–259.
Mallett, R. K., Eco-guilt motivates eco-friendly behavior, “Ecopsychology” 2012, nr 4(3), s. 223–231.
Marzec, A., Antropocień. Filozofia i estetyka po końcu świata, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2021.
McHarg I.L., Values, Process and Form, [w:] I.L. McHarg, The Essential Ian McHarg: Writings on Design and Nature, Island Press, Washington 2006, s. 47–61.
Michaux, H., Wspomnienia, [w:] Rimbaud, Apollinaire i inni (Wybór przekładów), A. Międzrzecki, Czytelnik, Warszawa 1988.
Mkono, M., Hughes, K., Eco-guilt and eco-shame in tourism consumption contexts: understanding the triggers and responses, “Journal of Sustainable Tourism” 2020, nr 28, s. 1223–1244.
Moore, J. W., Introduction. Anthropocene or Capitalocene? Nature, History, and the Crisis of Capitalism, [w:] J. W. Moore (red.), Anthropocene or Capitalocene? Nature, History, and the Crisis of Capitalism, PM Press, Oakland 2016, s. 1–11.
Nash, J., Toward the Ecological Reformation of Christianity, Interpretation, “A Journal of Bible and Theology” 1996, nr 50, s. 1, 5–15.
Nicholson, M., The Environmental Revolution. A Guide for the New Masters of the Earth, Hodder and Stoughton, London 1970.
Nycz, R., Nowa humanistyka w Polsce: kilka bardzo subiektywnych obserwacji, koniektur, refutacji, „Teksty Drugie” 2017, nr 1, s. 18–40.
Ross, D., The Question Concerning the Anthropocene, [w:] Z. Badovinac, G. Ferracci (red.). Bigger than Myself. Heroic Voices from Ex-Yugoslavia, A catalog for an exhibition at the MAXXI Museum in Rome, Forma Edizioni 2021, s. 48–170.
Scranton, R., Learning to Die in the Anthropocene. Reflections on the End of a Civilization, City Lights, San Francisco 2015.
Toynbee, A. J., The Religious Background of the present Environmental Crisis, [w:] D. Spring, E. Spring (red.), Ecology and religion in History, Harper&Row, New York-Evanston-San Francisko-London 1974, s. 137–149.
Urbańska, A., Koncepcja mimesis Rene Girarda, „Etnografia Polska” 1997, nr 41/1997, s. 21–45.
Urbańska-Szymoszyn, A., Mimesis i przemoc. U podstaw Girardowskiej teorii kształtowania się zjawisk kulturowo-społecznych, „Rocznik Antropologii Historii” 2013, nr 2(5), s. 51–82.
Vonnegut, K., Deadeye Dick, Dial Press Trade Paperback, New York 1999. White Jr., L. T., The Historical Roots of Our Ecologic Crisis, “Science” 1967, nr 55, s. 1203–1207.
Worster, D., Nature’s Economy: a History of Ecological Ideas, Cambridge Univeristy Press, Cambridge-New York 1994.
