Kościół św. Jana w Stargardzie. Nowe spojrzenie na chronologię i datowanie jego budowy

Abstrakt

Średniowieczne dzieje kościoła św. Jana w Stargardzie są ściśle związane z miejscową komandorią joannitów. Dawną kaplicę konwentualną z drugiej połowy XIII w. z czasem zastąpiono przez budowaną etapami późnogotycką świątynię ceglaną, która ostatecznie przybrała obecną formę trójnawowego kościoła halowego z halowym chórem obejściowym i osiową wieżą zachodnią. W dotychczasowych badaniach świątynia ceglana była datowana na podstawie tablicy inskrypcyjnej zachowanej w partii wieżowej oraz analizy stylistycznej na XV w. (nawa i wieża: 1408–1464; chór: ostatnia ćwierć XV w.). Zarówno przekazy źródłowe, jak i liczne ślady w strukturze murów budowli wskazują jednak, że korpus nawowy nie powstał równocześnie z wieżą zachodnią, którą wznoszono od 1408 r., lecz został wzniesiony znacznie wcześniej – już w drugiej ćwierci XIV w. – i musiał być zdatny do użytku liturgicznego najpóźniej w 1354 r. Wyniki analizy stylistycznej pokazują, że również dawny szczyt wschodni korpusu, ukryty w strefie poddasza, można datować na drugą połowę XIV w. Z kolei jak wykazuje analiza struktury murów, równocześnie z korpusem powstał jednonawowy chór, wzniesiony na starych fundamentach rozebranej dawnej kaplicy klasztornej, składający się z dwóch w przybliżeniu kwadratowych przęseł o prostym zamknięciu wschodnim. Na podstawie szczegółowej analizy zachowanej struktury budowlanej można wyróżnić cztery niezależne fazy budowy w partii chórowej. Po wybudowaniu jednonawowego prostokątnego chóru, w drugiej fazie budowy – przypuszczalnie przed wprowadzeniem w 1397 r. w kościele św. Jana rozbudowanego porządku liturgicznego – został on powiększony o wieloboczne przęsło wschodnie o zamknięciu pięcioma bokami ośmioboku. Równolegle z pracami przy wieży zachodniej, rozpoczętymi w 1408 r., przed latami pięćdziesiątymi lub sześć‑ dziesiątymi XV w., przekształcono ostatecznie jednonawowy chór w halowe założenie obejściowe. W końcowej fazie budowy, ok. 1500 r., dobudowano pierścień niskich kaplic obejściowych. Zaproponowane przez autorkę datowanie dobrze wpisuje się w zakreślony przez przekazy źródłowe obraz użytkowania świątyni, działających przy nim bractw oraz fundacji podejmowanych w przestrzeni kościoła św. Jana.