Skeumorfizm w bursztyniarstwie neolitycznym: naśladownictwo siekier i toporów

Abstrakt

Wśród wyrobów bursztynowych wywodzących się z neolitu (ok. 4000−1750 p.n.e.) w zachodniej i południowej części basenu Morza Bałtyckiego można znaleźć imitacje siekier i toporów w tamtym okresie wytwarzanych w krzemienia i kamienia, a czasem także miedzi. Stylistyka bursztyniarska oparta na naśladownictwie wytworów rąk ludzkich stanowi całkowity zwrot w stosunku do sztuki mezolitu (ok. IX–V tysiąclecie p.n.e.), kiedy to głównie przedstawiano w bursztynie przyrodę – zwierzęta. Skeumorfy siekier i toporów wykonane w bursztynie pojawiają się począwszy od ok. 3300 p.n.e. w kulturach pucharów lejkowatych, amfor kulistych, ceramiki sznurowej i toporów bojowych, każdorazowo wiernie odzwierciedlając kształt ich kamiennych i krzemiennych odpowiedników właściwych tym kulturom. Mają jednak mniejsze rozmiary i perforacje umożliwiające ich noszenie jako ozdób, np. paciorków w naszyjniku czy zawieszek. Ze względu na te cechy oraz właściwości surowca, z którego zostały wykonane – bursztynu, nie mogły one pełnić funkcji utylitarnych, tak jak siekiery i topory kamienne lub krzemienne.

Rola tych bursztynowych przedmiotów, poza zdobieniem ubioru, najpewniej sprowadzała się do symbolizowania pewnych treści kojarzonych ze wspomnianymi narzędziami, potencjalnie wykorzystywanymi również jako broń. O ile krzemienne siekiery stanowiły przedmioty codziennej pracy, które ze względu na swoją przydatność przedstawiały zapewne dużą wartość dla neolitycznych osadników‑rolników w warunkach gęstego zalesienia północnej Europy, o tyle kamienne topory bojowe wykraczają poza sferę czysto utylitarną. Są one często zdobione, posiadają tępe ostrza nie noszące śladów użytkowania, a niewielkie otwory na rękojeści nie pozwoliłyby na ich efektywne wykorzystanie. Z tych powodów niektórzy badacze traktują je jako broń symboliczno‑paradną. Niemniej jednak znane są przykłady toporów kamiennych o mniej wyszukanej formie, które noszą ślady uszkodzeń i napraw. Niewykluczone zatem, że przedmioty te mogły być w pewnych sytuacjach wykorzystywane do pracy lub w walce, choć trudno jest określić, jak uderzenia o tkanki miękkie i kości mogłyby wpłynąć na ich ostrza.

Dane archeologiczne wskazują na kryzys, jaki miał dotknąć społeczności neolityczne w związku ze zmianami klimatycznymi pod koniec IV tysiąclecia p.n.e., czyli w okresie powstawania pierwszych bursztynowych skeumorfów. W tych warunkach mogło dochodzić do migracji, rywalizacji o ziemię i niepokojów przybierających postać konfliktów zbrojnych. Bursztyn jako substancja rzadko występująca, dodatkowo uformowana na wzór siekier i toporów tradycyjnie wykorzystywanych w określonej społeczności, mógł służyć do wyrażania tożsamości oraz identyfikacji współplemieńców. Symbolika tych przedmiotów prawdopodobnie dotykała także wierzeń, na co wskazują badania lingwistyczne wywodzące takie terminy jak „grom” i „niebo” od „zaostrzonych narzędzi z kamienia/krzemienia”. Wyobrażenia na temat kosmologii i sił rządzących światem przenikały do innych sfer życia społecznego, i poprzez swoją symbolikę siekiery i topory mogły znajdować zastosowanie wśród przedstawicieli grup dążących do władzy, np. jako insygnia czy talizmany. Jednakże trudno na obecnym etapie badań określić, czy bursztynowe paciorki oraz zawieszki w kształcie siekier i toporów spełniały tylko jedną funkcję, czy też ich symbolika oraz zakres zastosowań były szersze.