Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweO grafice reklamowej w Gdańsku drugiej połowy XIX i początku XX wieku. Wizualne aspekty wybranych reklam publikowanych w miejskich księgach adresowych
DOI:
https://doi.org/10.26881/rgtn.2024.02Słowa kluczowe:
Gdańsk, XIX w., XX w., grafika użytkowa, grafika reklamowa, reklama, księgi adresoweAbstrakt
Artykuł zarysowuje wizualną stronę ogłoszeń publikowanych w gdańskich księgach adresowych drugiej połowy XIX i początku XX w. Przeanalizowano typografię stosowaną w reklamach, a także formy obrazowe umieszczane w przestrzeni ogłoszeń. Po wskazaniu technik wykonania form graficznych i problemów z ich atrybucją formy obrazowe podzielono na cztery kategorie ze względu na pełnione przez nie funkcje: 1) ornamenty; 2) przedstawienia produktów, lokali przedsiębiorstw; obrazy nakierowujące na charakter prowadzonej działalności; 3) znaki informacyjne; 4) znaki identyfikacyjne. Przedstawiono przekształcenia wskazanych elementów w czasie, a także zaznaczono występujące w nich odniesienia do: rozwijającej się wówczas europejskiej sztuki użytkowej, wystąpień gdańszczan na wystawach przemysłowych czy lokalnej gdańskiej kultury. Tekst pełni funkcję wprowadzenia do badań nad grafiką użytkową w Gdańsku przełomu XIX i XX w., a także wskazuje na reklamy jako źródło do badań nad kulturą i kulturą materialną XIX i XX w.
Downloads
Bibliografia
Abramowicz M., Frąckowska A., Srebra od pokoleń. Zarys dziejów firmy i rodziny Stumpfów [w:] Srebra od pokoleń. Gdańscy złotnicy Stumpfowie 1804–1945. Katalog wystawy Muzeum Gdańska, red. A. Frąckowska, Gdańsk 2019, s. 13–40.
Adreß Buch für die Provinzial Hauptstadt Danzig und deren Vorstädte, Danzig 1880, 1884, 1886, 1888, 1890, 1892, 1894, 1896.
Afisz [w:] Słownik terminologiczny sztuk pięknych, [red. K. Kubalska Sulkiewicz, M. Bielska Łach, A. Manteuffel Szarota, współpr. M. Kardasz et al.], Warszawa 2002, s. 3.
Andrzejewski M., BÓWKA, „Gedanopedia”, https://gdansk.gedanopedia.pl/gdansk/?title=B%C3%93WKA [dostęp: 23.08.2023].
Andrzejewski M., MACHANDEL, wódka, „Gedanopedia”, https://gdansk.gedanopedia.pl/gdansk/?title=MACHANDEL,_w%C3%B3dka [dostęp: 23.08.2023].
Andrzejewski M., PRASA, „Gedanopedia”, https://gdansk.gedanopedia.pl/gdansk/?title=PRASA [dostęp: 5.02.2025].
Aynsley J., Graphic design in Germany 1890–1945, Berkeley 2000.
Berliner AdreßBuch, Bd. 1, Berlin 1890.
Bojko S., Polska sztuka plakatu. Początki i rozwój do 1939 roku, Warszawa 1971.
Cygańska J., Afisz [w:] Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego, komitet red. K. Głombiowski, B. Świderski, H. Więckowska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976, s. 11.
Das Danziger Adreßbuchwesen, Hrsg. R. Wenzel, Hamburg 2004.
Dembny Ch., Edmund Edel. Danziger Bowke. Original Danziger Likör Julius von Götzen Danzig. Plakat. 1904, „Staatlichen Museen zu Berlin. Sammlungen Online”, https://id.smb.museum/object/2669379 [dostęp: 17.06.2025].
Erlhoff M., Marshall T., Design dictionary. Perspectives on design terminology, Basel–Boston–Berlin 2008.
Festschrift über das 300 jährige Bestehen der Liqueur Fabrik „Der Lachs”, Nürnberg 1898.
Friedrich J., Walka obrazów. Przedstawienia wobec idei w Wolnym Mieście Gdańsku, Gdańsk 2018.
Gdańsk i okolice 1793–1914. Miasto, ludzie, wydarzenia w rysunku i grafice, red. W. Bonisławski, A. Baliński, Gdańsk 2014.
Gdańsk i okolice. Prace z lat 1800–1920, red. J. Reisinger Weber, I. Ziętkiewicz, Gdańsk–Münster 1997.
Gdańsk w malarstwie i grafice w XIX i na początku XX wieku. Katalog wystawy, oprac. K. Mart, Chełm 1991.
Gliński M., DAHMS GOTTLIEB ROBERT, artysta plastyk, „Gedanopedia”, https://gdansk.gedanopedia.pl/gdansk/?title=DAHMS_GOTTLIEB_ROBERT,_artysta_plastyk [dostęp: 29.06.2023].
Gliński M., DAHMS OTTO HERMANN, artysta plastyk, „Gedanopedia”, https://gdansk.gedanopedia.pl/gdansk/?title=DAHMS_OTTO_HERMANN,_artysta_plastyk [dostęp: 29.06.2023].
Gliński M., KAFEMANN AUGUST WILHELM, drukarz, „Gedanopedia”, https://gdansk.gedanopedia.pl/gdansk/?title=KAFEMANN_AUGUST_WILHELM,_drukarz [dostęp: 20.01.2025].
Gliński M., Wytwórnie likierów w latach 1800–1945 (wybór), „Gedanopedia”, https://gdansk.gedanopedia.pl/gdansk/?title=LIKIERY [dostęp: 17.08.2023].
Gliński M., Kaczor D., Rut S., GOLDWASSER, wódka gdańska, „Gedanopedia”, https://gdansk.gedanopedia.pl/gdansk/?title=GOLDWASSER,_w%C3%B3dka_gda%C5%84ska [dostęp: 17.08.2023].
Głowacka B., Wierzchosławski S., Ogłoszenia reklamowe na łamach niektórych polskich czasopism Prus Zachodnich w XIX i początkach XX wieku, „Zapiski Historyczne” 2003, t. 68, nr 1, s. 37–57.
Heuer G.F.W., Entwicklung der Annoncen Expeditionen in Deutschland, Frankfurt am Main 1937.
Jakrzewska Śnieżko Z., Gdańsk na dziewiętnastowiecznych rycinach Jana Karola Schultza, „Rocznik Gdański” 1987, t. 47, z. 2, s. 5–17.
Kąkol P., O teatrze zawodowym w osiemnastowiecznym Gdańsku. Wokół gdańskiego afisza, Gdańsk 2009.
Keyser E., 125 Jahre Danziger Adreßbuch [w:] Das Danziger Adreßbuchwesen, Hrsg. R. Wenzel, Hamburg 2004, s. XLIX–LI.
Kędziora A., W sieci znaczeń. Afisz teatralny w drugiej połowie XIX wieku, „Oblicza Komunikacji” 2023, t. 15: Efemery – ulotne i trwałe, s. 65–75.
Kizik E., Gdańsk na wystawach przemysłowych w „długim XIX wieku” (do 1914 r.) [w:] Między prowincjonalizmem a nowoczesnością. Przeobrażenie Gdańska na tle procesów modernizacyjnych wschodnich prowincji Prus w XIX wieku, red. J. Dargacz, T. Krzemiński, Gdańsk–Warszawa 2022, s. 318–345.
Kizik E., Goldwasser i jopenbier. Produkcja wódki i piwa w Gdańsku w długim XIX wieku (do 1914 roku), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2021, t. 69, nr 4, s. 541–553.
Kotańska A., Ilustratorzy i drzeworytnicy czasopism ilustrowanych drugiej połowy XIX w. Na marginesie katalogu drzeworytów o tematyce warszawskiej, „Almanach Muzealny” 1997, t. 1, s. 85–116.
Krasińska B., Afisz a plakat – problemy definicji. Wstęp do badań, „AUPC Studia Ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia” 2016, t. 14, s. 205–216.
Krejča A., Techniki sztuk graficznych. Podręcznik metod warsztatowych i historii grafiki artystycznej, Warszawa 1983.
Kwiatkowska A., „Tylko prawdziwe srebrne sztućce mają wieczną wartość”. Reklama firmy „Moritz Stumpf & Sohn” [w:] Srebra od pokoleń. Gdańscy złotnicy Stumpfowie 1804–1945. Katalog wystawy Muzeum Gdańska, red. A. Frąckowska, Gdańsk 2019, s. 65–74.
Kwiatkowska A., Życie Polaków w Gdańsku i funkcjonowanie Stoczni Gdańskiej w dokumentach życia społecznego ze zbiorów PAN Biblioteki Gdańskiej, „Fides, Ratio et Patria. Studia Toruńskie” 2018, t. 9, s. 135–145.
Lamberty Ch., Reklame in Deutschland 1890–1914. Wahrnehmung, Professionalisierung und Kritik der Wirtschaftswerbung, Berlin 2000.
Meißner G., Eckmann, Otto, „Allgemeines Künstlerlexikon. Internationale Künstlerdatenbank. Online”, https://www.degruyter.com/database/AKL/entry/_10200658/html [dostęp: 20.03.2024].
Neuer Wohnungs Anzeiger nebst Allgem. Geschäfts Anzeiger von Danzig und den Vorstädten, Danzig 1869–1870, 1872, 1874, 1876, 1878.
Neuer Wohnungs Anzeiger nebst Allgem. Geschäfts Anzeiger von Danzig und den Vorstädten, Danzig 1880–1882.
Neues Adreßbuch für Danzig und die städtischen Vororte, Danzig 1897, 1899–1900, 1902–1919.
Paluchowski P., Gdańskie książki adresowe w latach 1793–1807, „Libri Gedanenses” 2021, t. 38, s. 143–165.
Pijanowska K., Drzeworyt reprodukcyjny – od ilustracji prasowej do obiektu muzealnego, „Studia o Książce i Informacji” 2009, t. 28: Świat w obrazach. Zbiory graficzne w instytucjach kultury – ich typologia, organizacja i funkcja, s. 63–72.
Popiński P., Zarys historii gdańskich kart pocztowych i widokówek do 1900 roku [w:] XIX wieczne pocztówki gdańskie. Katalog wystawy w Muzeum Gdańska, Gdańsk 2022, s. 7–38.
Prasa gdańska na przestrzeni wieków, red. M. Andrzejewski, Gdańsk 1999.
Radoliński Ł., Reklama w Toruniu. Między przeszłością a współczesnością, „Rocznik Toruński” 2018, nr 45, s. 233–253.
Redlich F., Reklame. Begriff, Geschichte, Theorie, Stuttgart 1935.
Reinhardt D., Von der Reklame zum Marketing. Geschichte der Wirtschaftswerbung in Deutschland, Berlin 1993.
Reinhardt D., Zur Historizität der Phänomene „Kommunikationsgesellschaft” und „Dienstleistungsgesellschaft”. Die Geschichte der Werbeagentur und ihrer Vorläufer in Deutschland, „Zeitschrift für Unternehmensgeschichte. Journal of Business History” 1996, Jg. 41, H. 1, s. 28–39.
Rudolf Th. Kuhn (1842–1900) – fotograf krajobrazu, architektury i morza, red. J. Bielak, Gdańsk–Toruń 2012.
Sauer M., Edel, Edmund, „Allgemeines Künstlerlexikon. Internationale Künstlerdatenbank. Online”, https://www.degruyterbrill.com/database/AKL/entry/_10200735/html [dostęp: 17.06.2025].
Schubert W.F., Die deutsche Werbegraphik, Berlin 1927.
Szyndler B., Tygodnik ilustrowany „Kłosy” (1865–1890), Wrocław 1981.
Tomaszewski A., Leksykon pism drukarskich, Warszawa 1996.
Tulibacki M., Reklamy w gdańskich księgach adresowych z lat 1869–1919. Studium historii reklamy i grafiki użytkowej w mieście przełomu wieków, niepubl. praca magisterska, Gdańsk 2023.
Unbekannte Schätze. Grafik und Gemälde aus der Sammlung des Westpreußischen Landesmuseums / Nieznane skarby. Grafika i obrazy z kolekcji Muzeum Prus Zachodnich, Projektleiterin/Aut. J. Fethke; Red. Mitarb. L. Hyss, M. Steinkühler, Übers. A. Szwajor, Münster 2011.
Weill A., The Poster. A Worldwide survey and history, Boston 1985.
Werner J., Technika i technologia sztuk graficznych, Kraków 1972.
Westen W. von zur, Reklamekunst, Bielefeld–Leipzig 1914.
Westen W. von zur, Reklamekunst aus Zwei Jahrtausenden, Berlin 1925.
Wilder H., Grafika. Drzeworyt, miedzioryt, litografja. Wskazówki dla bibliotekarzy i miłośników sztuki, Lwów 1922.
Zieniukowa J., Reklamy w XIX wiecznej polskiej prasie Pomorza jako socjolingwistyczny obraz regionu, „Prace Językoznawcze Uniwersytetu Śląskiego” 1996, nr 24, s. 134–144.
Zwahr H., Das deutsche Stadtadreßbuch als orts und sozialgeschichtliche Quelle, „Jahrbuch für Regionalgeschichte” 1968, Bd. 3, s. 204–229.
