Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweCentralizacja zbiorów w okresie PRL w kontekście sporu pomiędzy Bazyliką Najświętszej Marii Panny w Gdańsku a Muzeum Narodowym w Warszawie
DOI:
https://doi.org/10.26881/rgtn.2024.03Słowa kluczowe:
polityka kulturalna PRL, rewindykacja, Muzeum Narodowe w Warszawie, Bazylika Najświętszej Maryi Panny w GdańskuAbstrakt
W artykule analizowano konflikt między bazyliką Najświętszej Maryi Panny w Gdańsku a Muzeum Narodowym w Warszawie, dotyczący zwrotu obiektów przejętych po 1945 r. Na podstawie przedstawionych pism, ustaw, rozporządzeń, okólników, dokumentów, notatek służbowych od lat powojennych do lat 90. została zakreślona chronologia wydarzeń. Skupiono się przede wszystkim na wątkach związanych z centralizującą polityką kulturalną PRL i działalnością MNW, omówiono wykorzystane przez strony sporu narracje o charakterze historycznym w kontekście konfliktu pomiędzy: najpierw miastem Gdańsk, następnie od lat 70. Bazyliką NMP a Muzeum Narodowym w Warszawie. Pierwsza część artykułu traktuje o okolicznościach przewożenia obiektów z Pomorza w ramach prowadzonej przez ówczesny rząd akcji rewindykacyjnej, w szczególności przedmiotów będących własnością Bazyliki NMP, do Warszawy. Druga zaś dotyczy przebiegu konfliktu pomiędzy przedstawicielami gdańskiej parafii a MNW.
Downloads
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Państwowe w Gdańsku
APG, Urząd Wojewódzki Gdański. Wydział Ogólny, 1164/20.
APG, Urząd Wojewódzki Gdański. Organizacja Wydziału Kultury i Sztuki, 1164/1225.
APG, Urząd Wojewódzki Gdański. Muzea i ochrona zabytków, t. 1: 1945–1946, 1164/1248.
APG, Wydział Wojewódzki Gdański. Okólniki i zarządzenia, 1164/1222.
Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie
Archiwum MNW, Dokumentacja dot. zbiorów MNW, Gdańsk – Bazylika NMP, t. 2, PL30413346.
Archiwum MNW, Korespondencja Dyrektora Stanisława Lorentza układ alfabetyczny O–R, PL3041818.
Archiwum MNW, Rewindykacje: Materiały dot. zabytków z woj. gdańskiego przejętych przez MNW, PL3041837a.
Archiwum MNW, Rewindykacje: Wykazy obiektów nadesłanych, PL3041837g.
Opracowania
Angerholm P., Skizzenbüchlein Danziger Kunst, Danzig 1940.
Antoniewicz W., Typy i sieć muzeów w Polsce, „Pamiętnik Muzealny”, Kraków 1947, z. 8, s. 24–56.
Bienia A., Sukcesja dóbr kultury w prawie międzynarodowym, „Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego” 2016, R. 15, nr 1, s. 151–164.
Bykowska S., Gdańsk 1945 – koniec i początek miejskiej wspólnoty, „Rocznik Gdański” 2015/2016, t. 75/76, s. 97–109.
Ciara M., Inwentarz Archiwum Państwowej Akademii Nauk, Materiały Tadeusza Dobrzenieckiego, (1914–1999), (III‑380), https://archiwum.pan.pl/images/zasob/Inwentarze/III_‑_380_Tadeusz_Dobrzeniecki.pdf [dostęp: 20.01.2025].
Coś z życia, „Polityka”, 28.02.1981, nr 9, s. 3.
Darkiewicz W., Kiedy powrócą do Gdańska, „Za i Przeciw”, 19.04.1981, nr 16, s. 14.
Dobrzeniecki T., Catalogue of the Mediaeval Painting, Warsaw 1977.
Dobrzeniecki T., Malarstwo tablicowe. Katalog zbiorów, Warszawa 1972.
Hanula J., Polityka muzealna polskiego komitetu wyzwolenia narodowego, „Muzealnictwo” 2018, t. 59, s. 86–92.
Hinz J.A., Kurze Beschreibung der Ober‑Pfarrkirche zu St. Marien in Danzig, Danzig 1868.
Jarocki R., Rozmowy z Lorentzem, Warszawa 1981.
Kamińska L.M., Polska Centralna Zbiornica Muzealna na województwo Gdańskie, cz. 1: Geneza Powstania, „Muzealnictwo” 2018, t. 59, s. 175–184.
Kamińska L.M., Polska Centralna Zbiornica Muzealna na województwo Gdańskie, cz. 2: W Sopocie i w Oliwie, „Muzealnictwo” 2019, t. 60, s. 256–266.
Karecka M.L., Akcja rewindykacyjna w latach 1945–1950: spór o terminologię czy o istotę rzeczy, „Ochrona Zabytków” 2002, t. 3–4, s. 404–409.
Korzon M., Przyczynek do historii gdańskich zbiorów artystycznych, cz. 1–3, „Cenne, Bezcenne, Utracone” 2000, nr 1(19), s. 26–27; nr 2(20), s. 24–25, 31; nr 3(21), s. 6–9.
Kowalski W., Repatriation of Cultural Assets [w:] Cultural assets and the problem of property: the case of Central Europe after 1989, red. G. Czubek, P. Kosiewski, Warszawa 2005 s. 148–158.
Kowalski W., Restytucja dóbr kultury utraconych przez Polskę w okresie II wojny światowej jako element polskiej polityki zagranicznej realizowanej przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w latach 1999–2009 [w:] Zagrabione – odzyskane. Działalność Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w zakresie restytucji dóbr kultury utraconych przez Polskę w okresie II wojny światowej / Looted and recovered. Restitution by the Ministry of Foreign Affairs of Poland’s Cultural Property Lost During World War II, red. W. Kowalski, M. Kuhnke, Warszawa 2011 s. 9–14.
Kundera M., The Tragedy of Central Europe, „New York Review of Books” 1984, vol. 31, no. 7, s. 33–38, http://www.euroculture.upol.cz/dokumenty/sylaby/Kundera_Tragedy_%2818%29.pdf [dostęp: 2.10.2024].
Labuda A.S., Michała Walickiego i Juliusza Starzyńskiego „Dzieje sztuki polskiej” w II Rzeczypospolitej. Zachód, Polska, Wschód, „Artium Quaestiones” 2019, nr 30, s. 339–365.
Labuda A.S., Polska historia sztuki a „Ziemie Odzyskane”, „Rocznik Historii Sztuki” 2001, t. 26, s. 45–60.
Loew P.O., Gdańsk. Biografia miasta, tłum. J. Górny, Gdańsk 2013.
Makała R., Flucht in die Form als eine der Strategien der polnischen Kunstgeschichte in den ehemaligen deutschen Gebieten nach 1945, „Folia Historiae Artium. Seria Nowa” 2022, t. 20 s. 69–74.
Muzeum Narodowe w Warszawie. Przewodnik, red. K. Murawska‑Muthesius, D. Folga‑Januszewska, Warszawa 1998.
Pomian K., Muzeum. Historia światowa, t. 1: Od skarbca do muzeum, Gdańsk 2023.
Pomian K., Muzeum. Historia światowa, t. 2: Zakotwiczenie w Europie, Gdańsk 2023.
Pomian K., Muzeum. Historia światowa, t. 3: Na podbój świata, 1850–2020, Gdańsk 2024.
Pomian K., Zbieracze i osobliwości. Paryż–Wenecja XVI–XVIII wiek, Gdańsk 2012.
Protokół XVII. Zjazdu delegatów związku Muzeów w Polsce odbytego w Nieborowie 19–21 września 1946 r., „Pamiętnik Muzealny” 1947, z. 8, s. 5–23.
Protokół XVIII Zjazdu Delegatów Związku Muzeów w Polsce, odbytego w Poznaniu w dniach 2 i 3 czerwca 1947 r., red. Związek Muzeów w Polsce w Krakowie, Kraków 1948.
Pruszyński J., Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. 2, Kraków 2000.
Przeszłość przyszłości: księga pamiątkowa ku czci profesora Stanisława Lorentza w setną rocznicę urodzin, red. A. Rottermund, D. Folga‑Januszewska, E. Micke‑Broniarek, Warszawa 1999.
Region czy regiony? Ziemie Zachodnie i Północne 1945–1989, red. W. Kucharski, A. Makowski, A. Sakson, B. Solga, G. Strauchold, R. Tomkiewicz, Wrocław 2022.
Schmid B., Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreußen im Jahre 1912. 10. Bericht an die Provinzialkommission zur Verwaltung der westpreußischen Provinzialmuseen zu Danzig, Danzig 1913.
Sierzputowski B., Status ruchomych dóbr kultury na Ziemiach Odzyskanych, w prawie międzynarodowym i prawie krajowym, Warszawa 2021.
Skwirowska M., Polityka władz polskich po 1945 roku w odniesieniu do zbiorów muzealnych. Przykład pozaeuropejskiej kolekcji Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, „Zbiór Wiadomości do Antropologii Muzealnej” 2024, t. 11, nr 11, s. 119–140.
Sprawozdanie posiedzenia Komitetu Nauk o Sztuce PAN w dniu 16 stycznia 1967, „Rocznik Historii Sztuki” 1970, nr 8, s. 334–347.
Starzyński J., Walicki M., Dzieje sztuki polskiej, Warszawa 1936.
Szafrański W., Dekret o rejestracji i zakazie wywozu dzieł sztuki z 1946 roku – czy praktyka rozmijała się z celami regulacji prawnej?, „Studia Juridica Toruniensia” 2012, t. 10, s. 225–239.
Świto L., Alienacja majątku kościelnego w diecezjach rzymskokatolickich w Polsce, Olsztyn 2010.
Walczak M., Michał Walicki (1904–1966), „Rocznik Historii Sztuki” 2011, nr 36, s. 127–136.
Walicki M., Polska sztuka gotycka. Katalog wystawy zorganizowanej przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie (kwiecień–maj 1935 roku), Warszawa 1935.
Wapiński R., Powstanie władzy ludowej w Gdańsku w świetle sprawozdania prezydenta Miasta Gdańska z 30.07.1945 r., „Rocznik Gdański” 1962, t. 21, s. 225–236.
„Ziemie Odzyskane”. W poszukiwaniu nowych narracji, red. E. Kledzik, M. Michalski, M. Praczyk, Poznań 2018.
Źródła internetowe
Nowa definicja Muzeum, ICOM Poland, 24.11.2022, https://icom‑poland.mini.icom.museum/nowa‑definicja‑muzeum/ [dostęp: 15.10.2024].
Project of an International Declaration concerning the Laws and Customs of War. Brussels, 27 August 1874, International Committee of the Red Cross, https://ihl‑databases.icrc.org/en/ihl‑treaties/brussels‑decl‑1874?activeTab= [dostęp: 15.10.2024].
Plata A., Spór o zbiory Muzeum Brytyjskiego jako trudny przypadek w prawie, Gdańsk 2022, praca doktorska, niepubl., https://old.prawo.ug.edu.pl/sites/default/files/postepowania_naukowe/112234/praca/1.doktorat_agnieszka_plata.pdf [dostęp: 15.10.2024].
Zalesiński J., Ksiądz infułat Stanisław Bogdanowicz i jego wojna trzydziestoletnia, Gdańsk. Nasze Miasto, 19.02.2011, https://gdansk.naszemiasto.pl/ksiadz‑infulat‑stanislaw‑bogdanowicz‑i‑jego‑wojna/ar/c1‑783416 [dostęp: 16.03.2023].
Akty prawne
Dekret z dnia 30 marca 1945 r. o utworzeniu województwa gdańskiego (Dz. U. nr 11, poz. 57).
Dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. nr 13, poz. 87).
Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. z 1945 r. nr 10, poz. 51).
Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 1959 r., I CO 42/59, OSN z 1960, zesz. II, poz. 33.
Ustawa z dnia 25 lutego 1958 r. o uregulowaniu stanu prawnego mienia pozostającego pod zarządem państwowym (Dz. U. nr 11, poz. 37).
Ustawa z dnia 6 maja 1945 r. o majątkach opuszczonych i porzuconych (Dz. U. nr 17, poz. 97).
Zarządzenie z dnia 9 grudnia 1949 r. w sprawie sposobu i trybu przejęcia w zarząd i użytkowanie Państwa muzeów publicznych, należących do związków samorządu terytorialnego, stowarzyszeń i osób fizycznych (Dz. U. z 1950 r., nr 1, poz. 1).
