Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweZbór baptystów w Tczewie (1859–1945)
DOI:
https://doi.org/10.26881/rgtn.2019.05Słowa kluczowe:
baptyści – historia do 1945 roku, Tczew – Skarszewy – Gdańsk – mniejszości religijne, most wiślany – budowa, XIX wiek – Pomorze GdańskieAbstrakt
Pierwsza wspólnota baptystów w Niemczech powstała w 1834 roku w Hamburgu. Jej twórca, Johann Gerhard Oncken (1800–1884), doprowadził do powstania kilku zborów na wschodnich obszarach ówczesnych Niemiec, w tym we Wrocławiu w 1846 roku. Cztery lata później z Dolnego Śląska do Tczewa do pracy przy budowie mostu kolejowego przez Wisłę przyjechało dwóch robotników – baptystów. Dali oni początek nowej wspólnocie, która 27 marca 1859 roku ukonstytuowała się w samodzielny zbór.
Dzięki wyjątkowemu zaangażowaniu jego pierwszych członków rósł on bardzo szybko i w latach sześćdziesiątych XIX wieku liczył już ponad 200 osób. W szczytowym okresie swego rozwoju (1874 r.) liczył 324 członków i kilkudziesięcioro sympatyków. Od 1867 roku zbór gromadził się w swojej kaplicy, którą w 1910 roku zastąpiono nową i obszerniejszą. Budynek ten (ul. Sambora 15) istnieje do dziś. Nie pełni jednak swej pierwotnej funkcji.
Zbór już od chwili swego powstania aktywnie angażował się w akcję misyjną, czego wyrazem było tworzenie kolejnych wspólnot w okolicznych miastach – w Skarszewach (1851 r.), Gdańsku (1875 r.), Bytowie (1886 r.), Malborku (1900 r.). Wysyłał też misjonarzy poza granice Niemiec, między innymi do Rosji.
Tczewska wspólnota baptystów gromadziła wyznawców głównie narodowości niemieckiej. Dlatego po powrocie miasta do Polski w 1918 roku zaczęła tracić członków, którzy masowo emigrowali do Niemiec. W 1938 roku liczyła zaledwie 41 osób i przestała istnieć z końcem drugiej wojny światowej. W chwili obecnej w mieście istnieje jedynie niewielka placówka I Zboru Baptystów w Gdańsku.
Downloads
Bibliografia
Źródła archiwalne:
Archiwum parafii pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Tczewie, Acta betreffend die in den hiesigen Maschinen-Bau-Anstalt gebildete Babtisten-Sekte, 1851, teczka nr 259.
Archiwum Urzędu Miejskiego w Tczewie, Acten des Magistrats zu Dirschau, Stadt-Bauamt, Baptistengemeinde Samborstrasse 15 (1909–37), teczka nr 721.
Archiwum Urzędu Miejskiego w Tczewie, Acten des Magistrats zu Dirschau, Stadt-Bauamt, Bahnhofstrasse 37 (1890–1942), teczka nr 170.
Archiwum Urzędu Miejskiego w Tczewie, Akta Zarządu Miasta Tczewa, Marta Ruhnke ul. Wiejska 3 na terenach Tczewskiej Spółki Osadniczej na Czyżykowie (1933–37), teczka nr 132.
Archiwum Państwowe w Gdańsku, V18–1667, Brouillon Karte von den Verschanzungen bei Dirschau, v. J. 1813, oprac. Heuer i Döring, 1817.
Archiwum Państwowe w Gdańsku, 525, 1/144, Plan der Stadt Dirschau und die Umgebung, 1884.
Archiwum Państwowe w Gdańsku, 1503.03, poz. 54, Sterbe-Neben -Register des Königlich Preußischen Standes -Amtes Dirschau, Kreis Pr. Stargardt für das Jahr 1875.
Archiwum Państwowe w Gdańsku, 1496.15, poz.14, Sterbe -Register der Dissidenten.
Miasto Tczew, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, Tczew 2011.
Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego miasta Tczewa, Załącznik Nr 4.1 do Uchwały Nr XXVIII/263/2005 Rady Miejskiej w Tczewie z dnia 27 stycznia 2005 r.
Opracowania:
Bednarczyk K., Historia zborów Baptystów w Polsce do 1939 roku, Warszawa 1997.
Dawny Tczew. Ludzie, miejsca, wydarzenia, red. Ł. Brządkowski, P. Zieliński, Tczew 2016.
Der Neuen Preußischen Provinzial‑Blätter, Band LXXI [w:], Reicke R., Wichert E., Altpreußische Monatsschrift neue Folge, Band V, Königsberg in Pr. 1868.
Diecezja chełmińska. Zarys historyczno‑statystyczny, Pelplin 1928.
Donat R., Das wachsende Werk. Ausbreitung der deutschen Baptistengemeinden durch sechzig Jahre (1849 bis 1909), Kassel 1960.
Elbinger Adress‑Buch für das Jahr 1848.
Elbinger Adress‑Buch für das Jahr 1852.
Friesen P.M., Die Alt‑Evangelische Mennonitische Brüderschaft in Russland (1789–1910) im Rahmen der mennonitischen Gesamtgeschichte, Halbstadt 1911.
General catalogue of the Rochester Theological Seminary, Rochester 1876.
Grotefend G.A., Die Gesetze und Verordnungen nebst den sonstigen Erlassen für den preußischen Staat und das deutsche Reich (1806–1875), Bd. 3: 1868–1875, Köln–Neuss 1876.
Hirschfeldt G. von, Religionsstatistik der Preussischen Monarchie, Arnsberg 1866.
Klim R., Cmentarz żołnierzy austriackich w Tczewie, „Pieśń Skrzydlata” nr 14, 1996.
Kluttig R.L., Geschichte der deutschen Baptisten von 1858–1945, Winnipeg 1973.
Kneifel E., Geschichte der Evangelisch‑Augsburgischen Kirche in Polen, Roth bei Nürnberg 1962.
„Kurier Tczewski” nr 4/36, 28.03.2014 r.
Lehmann J., Geschichte der deutschen Baptisten, Hamburg 1896.
Misiorny M., Sambora róg Nowej, Gdańsk 1975.
Muttersbach P., Wefel G., Die Anfänge des Baptismus zwischen Harz und Heide, Norderstedt 2015.
Nauwerck K., Das preußische Religionspatent vom 30. März 1847, Leipzig 1847.
„Nürnberger Beobachter” nr 37, 26.03.1861 r.
Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po województwie pomorskiem, Lwów–Warszawa 1924.
Rhode C.F., Der Elbinger Kreis in topographischer historischer und statistischer Hinsicht, Danzig 1871.
Rochester Theological Seminary. General Catalogue 1850 to 1910, Rochester 1910.
Raduński E., Zarys dziejów miasta Tczewa, Tczew 1927.
Schultz F., Geschichte des Kreises Dirschau, Dirschau 1907.
Sikorski J., Kościoły i związki wyznaniowe w dziejach miasta Landsberg/Gorzów [w:] Nowa Marchia – prowincja zapomniana – wspólne korzenie (Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna, Zeszyty Naukowe, nr 8), Gorzów Wlkp. 2008.
Simoleit F.W., Offizieller Bericht über den 1. Kongress der europäischen Baptisten, Berlin 1908.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 12, Warszawa 1892.
Strehlow H., Festschrift zur Jubelfeier des 50jährigen Bestehens der Baptistengemeinde Danzig‑Schießstange 17 (1875–1925), Danzig 1925.
Szymański A., Kościół Baptystyczny w Elblągu w latach 1844–2010, Elbląg 2013.
„The Baptist Missionary Magazine” Vol. 36–81, Boston 1856–1901.
The sixty‑third Report of the British and Foreign Bible Society, London 1867.
Tomaszewski H.R., Baptyści w Polsce w latach 1858–1918, Warszawa 1993.
Tomaszewski H.R., Baptyści w Polsce w latach 1918–1958, Warszawa 2008.
Wardin A.W., Nichols G., On the Edge. Baptists and Other Free Church Evangelicals in Tsarist Russia, 1855–1917, Eugene 2013.
Wolfert M., German Immigrants. Lists of Passengers Bound from Bremen to New York, 1868–1871, Baltimore 2006.
„Zeitschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureaus” Bd. 3–4, Berlin 1863–1864.
Zieliński T.J., Kościół Chrześcijan Baptystów, Warszawa 1994.
Strony internetowe:
www.baptisten -zwickau.de/gemeindeprofil/pastoren/ [dostęp: 16.10.2019].
www.coffey.ws/FamilyTree/Docs/LEHMANFerdinand(L).htm [dostęp: 25.03.2019].
www.christuskirche -soest.de/unsere-gemeinde/chronik/47-iii-freikirchlich-evangelische-gemeinde -soest-baptisten -1951–1974 [dostęp: 22.05.2018].
www.dawnytczew.pl/pl/narody-i-religie/227 -cmentarze.html [dostęp: 10.12.2017].
www.dawnytczew.pl/forum/viewtopic.php?t=1596 [dostęp: 25.03.2019].
www.directionjournal.org/20/1/historical-endnotes.html [dostęp: 25.03.2019].
www.gameo.org/index.php?title=Benzien,_Karl_(19th/20th_century) [dostęp: 25.03.2019].
www.grafschaft-glatz-genealogie.info/familien/html/p000375.htm#P5458 [dostęp: 25.03.2019].
www.wiki.wolhynien.net/index.php/SCHIEWE,_Adam_Reinhold [dostęp: 25.03.2019].
