Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweZbrodnia pomorska 1939 r. w powiecie tczewskim: sprawcy, ofiary, pamięć, odpowiedzialność
DOI:
https://doi.org/10.26881/rgtn.2020.03Słowa kluczowe:
zbrodnia pomorska 1939 r., punkty zbiorcze dla Polaków w Tczewie, obozy dla jeńców cywilnych, Volksdeutscher Selbstschutz, więzienie w koszarach w Tczewie, kapituła katedralna w PelplinieAbstrakt
Zbrodnia pomorska 1939 r. była przede wszystkim eksterminacją dziesiątek tysięcy przedstawicieli polskiej inteligencji, rozstrzelanej w ramach „Inteligenzaktion”, ale także rolników, robotników i rzemieślników, zamordowanych przez niemieckich sąsiadów. Po zajęciu powiatu tczewskiego przez wojska niemieckie od 2 września 1939 r. władze okupacyjne zaczęły tworzyć obozy internowania i punkty zbiorcze w więzieniach dla ludności polskiej. Na terenie powiatu tczewskiego miejsca takie znajdowały się w więzieniach sądowych w Tczewie i Gniewie, Szkole Rzemieślniczej w Tczewie, na terenie Fabryki „Arkona” w Tczewie, na terenie zamku w Gniewie oraz w Seminarium Duchownym w Pelplinie. Stamtąd więźniowie wywożeni byli do miejsc straceń w Lesie Szpęgawskim i w koszarach w Tczewie. Egzekucje poprzez rozstrzelanie na terenie koszar prowadzili członkowie załogi obozu „Internierungslager” i komanda SA w Gdańsku. Rozstrzeliwań dokonywano głównie na terenie dawnej prochowni i na placu ćwiczeń za koszarami. Ciała zamordowanych były grzebane na terenie koszar. Zginęło tam wówczas około 120 osób. W grupie tej byli pracownicy polskiej administracji, przedstawiciele inteligencji, adwokacji, nauczyciele i duchowni (w tym 20 księży kapituły pelplińskiej). W wyniku prac ekshumacyjnych przeprowadzonych w 1945, 1947 i 1976 r. zidentyfikowano zwłoki 79 osób. Obóz tczewski funkcjonował do stycznia 1940 r. i w jego murach osadzono około 500 więźniów.
Downloads
Bibliografia
Źródła
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku.
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie.
Archiwum Muzeum Stutthof w Sztutowie.
Archiwum Państwowe w Gdańsku.
Archiwum Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku.
Bundesarchiv Bayreuth.
Bundesarchiv Berlin. Bundesarchiv Ludwigsburg.
Die Behörde des Bundesbeauftragten für die Stasi-Unterlagen Berlin (BStU Berlin).
Institut für Zeitgeschichte München.
Standesamt Dortmund.
Standesamt Dörzbach.
Standesamt Föhr¬¬¬ Amrum I.
Standesamt Nürnberg.
Stadtarchiv Viersen.
Staatsanwaltschaft bei dem Landgericht Frankfurt am Main.
Literatura
Biłgorajska Zofia, Pietruczuk-Kurkiewiczowia Władysława, Gdy byliśmy literą P. Wspomnienia wywiezionych na przymusowe roboty do III Rzeszy, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1968.
Bojarska Barbara, Eksterminacja inteligencji polskiej na Pomorzu Gdańskim (wrzesień–grudzień 1939), Instytut Zachodni, Poznań 1972.
Ceran Tomasz Syriusz, Im Nahmen des Führers. Selbstschutz Westpreussen i zbrodnia w Łopatkach w 1939 roku, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Gdańsku, Bydgoszcz–Gdańsk 2014.
Ceran Tomasz Syriusz, Mazanowska Izabela, Tomkiewicz Monika, Zbrodnia pomorska 1939, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2018.
Długokęcki Wiesław, Historia Tczewa, Kociewski Kantor Edytorski, Tczew 1998.
Drugi proces beatyfikacyjny męczenników z okresu II wojny światowej, www.diecezja-pelplin.pl/diecezja/procesy-beatyfikacyjne/1259-ii- proces-beatyfikacyjny-meczennikow-z-okresu ii-wojny- swiatowej [dostęp: 14.01.2021].
Drywa Danuta, Säuberungsaktion na Pomorzu Gdańskim w świetle dokumentów KL Stutthof 1939–1942, Muzeum Stutthof, Sztutowo 2015.
Gąsiorowski Andrzej, Zbrodnia w Piaśnicy na tle innych miejsc kaźni na terenie okupowanej Polski [w:] Piaśnica oskarża. Pokłosie konferencji naukowej „Piaśnica 1939–1941” i IV Powiatowo Gminnego Konkursu Fotograficznego „Nekropolia Piaśnicka”, red. Stanisław Janke, Urząd Gminy Wejherowo, Biblioteka Publiczna Gminy Wejherowo im. Aleksandra Labudy, Wejherowo– Bolszewo 2009, s. 7–28.
Grochowina Sylwia, Sziling Jan, Barbarka. Miejsce niemieckich egzekucji Polaków z Torunia i okolic (październik–grudzień 1939), Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej, Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek, Toruń 2009.
Gruba Wojciech, Z dziejów parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Wielkim Garcu, Bernardinum, Pelplin 2002.
Halicki Krzysztof, Samorząd Powiatowy w powiecie tczewskim w latach 1920–1939 r., Bernardinum, Tczew 2016.
Jastrzębski Włodimierz, Sziling Jan, Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1979.
Jaszowski Tadeusz, Pyszczyński Edmund, Fordońska dolina śmierci, Bydgoszcz 1975.
Madajczyk Czesław, Polityka narodowościowa władz hitlerowskich na Pomorzu [w:] Najnowsze Dzieje Polski: materiały i studia z okresu II wojny światowej, t. 9, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1965, s. 5–33.
Manthey Franciszek, „… Qui Nos Praecesserunt Cum Signo Fidei…”: rzecz o profesorach Seminarium Duchownego w Pelplinie pomordowanych, poległych i zmarłych w związku z wojną 1939–1945 [w:] Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, Bernardinum, Pelplin 2001, s. 319–335.
Matelski Dariusz, Niemcy w Polsce w XX wieku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Poznań 1999.
Matynia Jerzy, Na szlakach walki i męczeństwa województwa gdańskiego 1939–1945, Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1967.
Mazanowska Izabela, Karolewo 1939. Zbrodnie w obozie Selbstschutz Westpreussen, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Gdańsku, Bydgoszcz–Gdańsk 2017.
Męclewski Alojzy, Pelplińska jesień, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1971.
Męczennice II Wojny Światowej, www.sluzebniczkinmp.pl/duchowosc-i- dziedzictwo-swietosci-7391/meczennice-ii-wojny-swiatowej-7425#1 [dostęp: 14.01.2021].
Męczeństwo Duchowieństwa Pomorskiego 1939–1945 Straty wojenne diecezji chełmińskiej, Pelplin 1947.
Mroczko Marian, Stosunki narodowościowe na Pomorzu w latach 1920–1939, „Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego” 1975, nr 4, s. 85–101.
Mross Henryk, Słownik biograficzny kapłanów Diecezji Chełmińskiej wyświęconych w latach 1821–1920, Bernardinum, Pelplin 1995.
Radziwończyk Kazimierz, „Akcja Tannenberg” grup operacyjnych Sipo i SD w Polsce jesienią 1939 r., „Przegląd Zachodni” 1966, nr 5, s. 102–105.
Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na Ziemiach Polskich w latach 1939–1945, województwo gdańskie, Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Warszawa 1987.
Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na Ziemiach Polskich w latach 1939–1945, województwo bydgoskie, Ministerstwo Sprawiedliwości. Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Warszawa 1981.
Solecki Bogdan, W Woli upamiętniono męczeństwo księży, „Informator Pelpliński” 2011, nr 7 (240), s. 13.
Steyer Donald, Eksterminacja ludności polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945, Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1967.
Steyer Donald, Założenia i realizacja hitlerowskiej polityki eksterminacyjnej na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945 [w:] Zbrodnie i sprawcy: ludobójstwo hitlerowskie przed sądem ludzkości i historii, red. Czesław Pilichowski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980, s. 325–336.
Sziling Jan, Męczeństwo – służba – walka. Duchowieństwo diecezji chełmińskiej w latach drugiej wojny światowej 1939–1945, TNT, Toruń 2019.
Wardzyńska Maria, Był rok 1939 Operacja niemieckiej policji bezpieczeństwa w Polsce Inteligenzaktion, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2009.
Weckbecker Christian, Jansen Arno, Der Volksdeutsche Selbstschutz in Polen 1939/1940, R. Oldenbourg Verlag, München 1992.
Zapomniani kaci Hitlera. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940. Wybrane zagadnienia, red. Izabela Mazanowska, Tomasz Syriusz Ceran, Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Bydgoszcz–Gdańsk 2016.
