Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweŚwiątynia za murami. Problem przestrzeni sakralnej zamków joannickich
DOI:
https://doi.org/10.26881/sds.2024.27.14Słowa kluczowe:
military orders, Hospitallers, medieval architecture, castellology, written sourcesAbstrakt
Specyfikę życia zakonnego łączącego w sobie modlitwę i walkę zbrojną dobrze obrazuje kwestia kaplic zamkowych joannitów baliwatu brandenburskiego. Świątynie, obok refektarza i dormitorium, służyły funkcjonowaniu konwentów, lecz położone w obrębie zamków były ściśle powiązane z surową joannicką architekturą obronną. Przykład Swobnicy, mimo skąpych źródeł, pozwala na podstawie metod porównawczych i retrospekcji podjąć próbę odtworzenia przestrzeni i pewnych cech architektonicznych kaplic na joannickich zamkach. Wbrew przykładom z terenów państwa krzyżackiego w Prusach rysują się one jako odseparowane, być może wieżowe budynki o niewielkich przestrzeniach służących celebracji wspólnej liturgii przez nieliczne konwenty. Spełniały one jednak i inne, choćby militarne funkcje. Kaplice zamkowe zapewne straciły na znaczeniu wraz z nadejściem reformacji, zanikiem stanu kapłańskiego i rozpadem konwentów.
Downloads
Bibliografia
Archival sources
Archiwum Państwowe w Szczecinie (State Archives in Szczecin) – Archiwum Książąt Szczecińskich, 65/2/0/1.87/I/4031. – Archiwum Książąt Wołogoskich, 65/3/0/70/1999. – Archiwum Książąt Wołogoskich, 65/3/0/70/2040. – Pozostałe Pomoce Archiwalne, 65/78/0/3.86/2195. – Urząd Domenalno-Rentowy w Drahimiu, 65/56/0/1/6.
Brandenburgisches Landeshauptarchiv Potsdam – Rep. 9B Johanniterorden, 1663. – Rep. 9B Johanniterorden, 1966. – Rep. 9B Johanniterorden, 1991. – Rep. 9B Johanniterorden, U 270.
Unpublished works
Balcerzak T., Sondażowe badania architektoniczne na zamku w Starym Drawsku, Szczecin 1984 (typescript held by Narodowy Instytut Dziedzictwa [Poland’s National Cultural Heritage Board], Szczecin).
Cnotliwy E., Kamiński R., Rogosz R., Wilgocki E., Swobnica – zamek (woj. szczecińskie). Dokumentacja z archeologicznych badań wiertniczych przeprowadzonych w 1979 r. na terenie założenia zamkowego w Swobnicy, Szczecin 1979 (typescript held by Narodowy Instytut Dziedzictwa [Poland’s National Cultural Heritage Board], Szczecin).
Kamiński A., Swobnica – zamek. Badania architektoniczne, Szczecin 1982 (typescript held by Narodowy Instytut Dziedzictwa [Poland’s National Cultural Heritage Board], Szczecin).
Kukla I., Rogosz R., Makarewicz B., Kaplica przy zamku w Pęzinie woj. szczecińskie, badania architektoniczne, Szczecin 1988 (typescript held by Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków [Provincial Office for the Protection of Historical Monuments], Szczecin).
Paczkowska M., Łagów Lubuski, woj. zielonogórskie. Studium historyczno urbanistyczne Łagowa Lubuskiego, Szczecin 1984 (typescript held by Narodowy Instytut Dziedzictwa [Poland’s National Cultural Heritage Board], Szczecin).
Radacki Z., Zamek w Łagowie pow. Sulęcin woj. zielonogórskie, Szczecin 1959 (typescript held by Narodowy Instytut Dziedzictwa [Poland’s National Cultural Heritage Board], Szczecin).
Published sources
Codex Diplomaticus Brandenburgensis, Bd. 19, hrsg. v. A.F. Riedel, Berlin 1860. Diplomatische Beiträge zur Geschichte Pommerns aus der Zeit Bogislafs X., hrsg. v. R. Klempin, Berlin 1859.
Geschichtsquellen des burg und schlossgesessenen Geschlechts von Borcke, hrsg. v. G. Sello, Bd. 1: Bis zum Ausgang des 14. Jahrhunderts, Berlin 1901.
Geschichtsquellen des burg und schlossgesessenen Geschlechts von Borcke, hrsg. v. G. Sello, Bd. 2: Bis zum Ausgang des 15. Jahrhunderts, Berlin, 1903.
Geschichtsquellen des burg und schlossgesessenen Geschlechts von Borcke, hrsg. v. G. Sello, Bd.4: Urkunden, Akten und Briefe des 14.–19. Jahrhunderts, Berlin 1912.
Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich, 1628–1632, cz. 1: Województwa poznańskie i kaliskie, red. Z. Guldon, Wrocław 1967.
Mecklenburgisches Urkundenbuch, hrsg. v. Verein für Meklenburgische Geschichte und Alterthumskunde, Bd. 13: 1351–1355, Schwerin 1884.
Mecklenburgisches Urkundenbuch, hrsg. v. Verein für Meklenburgische Geschichte und Alterthumskunde, Bd. 14: 1356–1360, Schwerin 1886.
Mecklenburgisches Urkundenbuch, hrsg. v. Verein für Meklenburgische Geschichte und Alterthumskunde, Bd. 25, T. A: Nachträge I. Reihe: 1166–1400, Schwerin1886.
Secondary works
Adamska D., “In domo sua.” Kaplice rycerskie na dworach i zamkach księstwa świdnicko jaworskiego w średniowieczu, in: Náboženský život a církevní poměry v Zamch Koruny české ve 14.–17. století, eds. L. Bobková, J. Konvičná, Praha 2008, pp. 489–505.
Arszyński M., Der Deutschordensburg als Klosterbau, in: Die Spiritualität der Ritterorden im Mittelalter, hrsg. v. Z.H. Nowak, Toruń 1993 (“Ordines Militares. Colloquia Torunensia Historica”, vol. 7), pp. 147–164.
Auge O., Magnussen S., Burgkapellen in Norddeutschland und Dänemark: Der Norden als Sonderfall?, in: Burgkapellen. Formen – Funktionen – Fragen. Akten der Internationalen Tagung Brixen, Bischöfliche Hofburg und Cusanus Akademie, 2. bis 5. September 2015, hrsg. v. G. Pfeifer, K. Andermann, Innsbruck 2018. (“Veröffentlichungen des Südtiroler Landesarchivs”, Bd. 42), pp. 271–285.
Baumert A., Frömmigkeit und Ritterorden. Ein neuer Blick auf die Johanniter in der Ballei Brandenburg, “Potestas” 2011, Nr. 4, pp. 147–166.
Błażewicz A., Wyposażenie kaplic w krzyżackich zamkach wójtowskich w Grabinach Zameczku, Laskach i Sztumie, in: Komturzy, rajcy, żupani, red. B. Śliwiński, Malbork 2005 (“Studia z Dziejów Średniowiecza”, nr 11), pp. 22–43.
Borchardt K., Fratres clerici und beneficia ecclesiastica im mittelalterlichen Johanniterpriorat Alamania, “Ordines Militares. Colloquia Torunensia Historica. Yearbook for the Study of the Military Orders” 2019, vol. 24, pp. 149–183.
Borchardt K., Soll Zahlen zum Personalstand der deutschen Johanniter vom Jahre 1367, “Revue Mabillon. Nouvelle série ” 2003, nº 14, pp. 83–113.
Breitsprecher A., Die Komturei Rörchen Wildenbruch. Geschichte d. Landes Bahn u. Wildenbruch, Stettin 1940. Bünz E., Kapelle (Doppel ), in: Handbuch Höfe und Residenzen im spätmittelalterlichen Reich, Bd. 15.II1, 2007, pp. 37–40, https://adwgoe.de/fileadmin/forschungsprojekte/resikom/dokumente/pdfs/ HBII/S_109.pdf [accessed: 23.09.2024].
Bülow G., Inventarium der S. Johanniterordenscomthurei Wildenbruch aus den Jahren 1547 und 1560, “Baltische Studien. Alte Folge” 1879, Bd. 29, pp. 1–32.
Gahlbeck C., Die Rolle der Stadtkirchen Brandenburg des Johanniterordens, “Ordines Militares. Colloquia Torunensia Historica. Yearbook for the Study of the Military Orders” 2020, vol. 25, pp. 325–362.
Gahlbeck C., Lagow (Łagów) – Kommende des Johanniterordens, in: Brandenburgisches Klosterbuch. Handbuch der Klöster, Stifte und Kommenden bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts, hrsg. v. H.D. Heimann, K. Neitmann, W. Schich, Bd 2, Berlin 2007, pp. 723–745.
Gahlbeck C., Lagow (Łagów) oder Sonnenburg (Słońsk). Zur Frage der Residenzbildung in der Ballei Brandenburg der Johanniter von 1317 bis 1527, in: Regionalität und Transfergeschichte. Ritterordenskommenden der Templer und Johanniter im nordöstlichen Deutschland und in Polen, hrsg. v. C. Gahlbeck, H.D. Heimann, D. Schumann, Berlin 2014, pp. 271–337.
Gorazd-Dziuban P., Sacred Romanesque Architecture of Knights Hospitaller in the Polish Lands, “Acta Fakulty filozofické Západočeské univerzity v Plzni” 2018, vol. 10(2–3), pp. 35–52.
Grunsky E., Doppelgeschossige Johanniterkirchen und verwandte Bau ten. Studien zur Typengeschichte mittelalterlicher Hospitalarchitektur, Düsseldorf 1970.
Hoogeweg H., Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern, Bd. 2, Stettin 1925. Janocha H., Badania archeologiczno architektoniczne na grodzisku wczesnośredniowiecznym i zamku średniowiecznym w Starym Drawsku (Drahimiu), pow. Szczecinek (stanowisko 1), w latach 1964–1965, “Materiały Zachodniopomorskie” 1965, t. 11, pp. 461–501.
Janocha H., Lachowicz F., Ptaszyńska D., Gród i zamek w Starym Drawsku, Poznań 1972.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Jarzewicz J., Gotycka architektura Nowej Marchii. Budownictwo sakralne w okresie Askańczyków i Wittelsbachów, Poznań 2000.
Jóźwiak S., Trupinda J., Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografia i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych, Toruń 2012.
Kołodziejski A, Badania archeologiczne muzeum ziemi lubuskiej, Zielona Góra 1966.
Kołosowski P., Z badań nad siedzibami templariuszy na ziemiach pogranicza wielkopolsko – pomorsko – lubusko – brandenburskiego, in: Nowa Marchia – prowincja zapomniana – wspólne korzenie. Materiały z sesji naukowych organizowanych przez Wojewódzką i Miejską Bibliotekę Publiczną w Gorzowie Wlkp. wspólnie z Stiftung Brandenburg w Fürstenwalde od czerwca 2006 r. do lutego 2007 r., red. E. Jaworski, G. Kostkiewicz-Górska, Gorzów Wielkopolski 2007 (“Zeszyty Naukowe”, nr 7), pp. 37–73.
Kołosowski P., Siemińska D., “The Templars” Sites in Rurka (Rörchen) and Chwarszczany (Quartschen) in the Light of the Latest Studies, in: Regionalität und Transfergeschichte. Ritterordenskommenden der Templer und Johanniter im nordöstlichen Deutschland und in Polen, hrsg. v. C. Gahlbeck, H.D. Heimann, D. Schumann, Berlin 2014, pp. 442–457.
Kubach H.E., Die Kunstdenkmäler des Kreises Oststernberg, Stuttgart, 1960.
Kulke E., Die mittelalterlichen Burganlagen der mittleren Ostmark, Frankfurt an der Oder, 1934.
Lasek P., Turris fortissima nomen Domini. Murowane wieże mieszkalne w Królestwie Polskim od 1300 r. do połowy XVI w., Warszawa 2013.
Lemcke H., Die Bau und Kunstdenkmäler der Provinz Pommern, T. 2, Bd. 2, H. 6: Der Kreis Greifenhagen, Stettin 1902.
Lisch G.C.F., Geschichte der Comthurei Kraak und der Priorei Eixen, Johanniter Ordens, “Jahrbücher des Vereins für Mecklenburgische Geschichte und Altertumskunde” 1836, Bd. 1, pp. 1–80.
Lisch G.C.F., Urkunden zur Geschichte der Johanniter Comthurei Nemerow, “Jahrbücher des Vereins für mecklenburgische Geschichte und Altertumskunde” 1844, Bd. 9, pp. 249–288.
Luttrell A., The Spiritual Life of the Hospitallers of Rhodes, in: Die Spiritu alität der Ritterorden im Mittelalter, hrsg. v. Z.H. Nowak, Toruń 1993 (“Ordines Militares. Colloquia Torunensia Historica”, vol. 7), pp. 75–96.
Nowacki M., Powiat Świebodziński. Szkice Historyczne, Świebodzin 2006.
Nowakowski D., Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu, Wrocław 2008.
Oliński P., Światło w brackich i prywatnych fundacjach religijnych w kościołach parafialnych wielkich miast pruskich w XIV–XV w., “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2008, R. 56, nr 3/4, pp. 367–374.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków architektury Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012. Puławski A., Zamek Szadzko w średniowieczu, “Stargardia” 2013, t. 7, pp. 139–150.
Radacki Z., Średniowieczne zamki Pomorza Zachodniego, Warszawa 1976.
Radacki Z., Średniowieczne zamki na Pomorzu Zachodnim. Suplement do monografii z 1976 roku, “Materiały Zachodniopomorskie. Nowa Seria” 2005/2006, t. 2/3(2), pp. 5–48.
Rozynkowski W., Funkcje dzwonów w krzyżackiej wspólnocie zakonnej w Prusach, in: Dzwon w chrześcijańskiej Europie, red. G. Guźlak, Bydgoszcz 2017, pp. 100–111.
Rozynkowski W., Przestrzeń liturgiczna w kaplicach krzyżackich domów zakonnych w Prusach – zarys problematyki, in: Pogranicza. Przestrzeń kulturowa, red. S. Fafiński, Olsztyn 2007, pp. 33–41.
Rozynkowski W., O kaplicach w pokrzyżackich domach zakonnych w świetle nowożytnych inwentarzy – wybrane przykłady, in: Od Torunia do Charkowa, red. M. Grupa, A. Pydyn, Toruń 2016, pp. 143–154.
Rymar E., Historia polityczna i społeczna Nowej Marchii w średniowieczu (do roku 1535), Gorzów Wielkopolski 2015.
Saczyńska M., O kaplicach w siedzibach rycerskich i możnowładczych późnośredniowiecznej Polski uwag kilka, “Kwartalnik Historii i Kultury Materialnej” 2016, R. 64, nr 3, pp. 307–325.
Schilling E.J., Stege, E., Westminster Ziemi Lubuskiej: 500 lat joannickiego kościoła zakonnego w Sonnenburgu/Słońsku (1508–2008) na tle rozwoju miasta, tłum. E. Szymońska, P. Szymoński, Słońsk 2012.
Schumann D., Zamek i kościół joannitów w Słońsku, in: Joannici i ich mistrz Jan Maurycy von Nassau Siegen (1604–1679). Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Polsko Niemieckie Stowarzyszenie Educatio Pro Europa Viadrina, Stiftung Brandenburg, Gorzów Wlkp. 9 października 2004, red. E. Jaworski, D. Handt, Z. Czarnuch, G. Kostkiewicz-Górska, Gorzów Wielkopolski 2006, pp. 49−66.
Słowiński S., Wyniki badań sondażowo wiertniczych przeprowadzonych na stanowisku nr 3 w Korytowie, gm. Choszczno, “Materiały Zachodniopomorskie. Nowa Seria” 2012, t. 9, pp. 521–533.
Starnawska M., Mnisi, rycerze, szlachta. Templariusze na pograniczu wielkopolsko brandenbursko pomorskim, “Kwartalnik Historyczny” 1992, R. 99, nr 1, pp. 3–31.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Wasilkiewicz K., Zarys dziejów baliwatu brandenburskiego joannitów do końca XVI w. Wpływ reformacji na jego funkcjonowanie, “Studia Europaea Gnesnensia” 2018, t. 18, pp. 407–434.
Wentz G., Das Bistum Havelberg, Berlin–Leipzig 1933 (“Germania Sacra”, Bd. 2, Abt. 1: Die Bistümer der Kirchenprovinz Magdeburg).
Wisłocki M., Sztuka protestancka na Pomorzu 1535–1684, Szczecin 2005.
Wohlbrück S.W., Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus und des Landes dieses Nahmens, Th. 1, Berlin 1829.
Wroński K., Zamek w Łagowie w świetle najstarszego inwentarza z 1533 r., “Rocznik Chojeński” 2018, t. 10, pp. 37–62.
Wybranowski D., Jeszcze raz o konflikcie z joannitami ze Stargardu i Korytowa z lat 1268–1271. Próba identyfikacji osób wasali książęcych z dokumentów Alberta Wielkiego, “Przegląd Zachodniopomorski” 2001, t. 16(45), nr 3, pp. 7–40.
Zantoch. Eine Burg im deutschen Osten, hrsg. v. A. Brackmann, W. Unverzagt, Leipzig 1936.
