Academic Scientific JournalsClay harvesting and production of bricks in the Teutonic Order state in Prussiain the 14th and the first half of the 15th centuries. An attempt at a synthesis
DOI:
https://doi.org/10.26881/sds.2024.27.03Keywords:
Middle Ages, Teutonic Order, Prussia, clay, brick, construction, architectureAbstract
W artykule przedstawiono najnowsze wyniki badań dotyczące jednego z najważniejszych materiałów budowlanych wykorzystywanych w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach – czyli cegły. Zaprezentowano, na podstawie późnośredniowiecznych źródeł pisanych, nie tylko zagadnienia związane z rozpoznaniem lokalizacji wychodni gliny, jej rodzajów oraz procesu produkcji cegły na potrzeby budownictwa – w kontekście architektury zamkowej, miejskiej czy wiejskiej w państwie krzyżackim w Prusach – ale także wyniki najnowszych badań archeologicznych i petrograficznych kilku zamków z terenu ziemi chełmińskiej (Starogród, Lipienek, Unisław, Toruń, Papowo Biskupie, Kowalewo Pomorskie) i Pomorza (Nowe, Malbork). Analizując źródła historyczne, wykazano, że cegielnie znajdowały się zazwyczaj w pobliżu placów budowy. Zamki pozbawione bezpośrednich złóż gliny były prawdopodobnie zaopatrywane w materiał rozbiórkowy lub niewykorzystywany w innych budynkach. Na podstawie badań petrograficznych stwierdzono, że pozyskiwanie gliny wiązało się ze świadomym wyborem materiału najlepszego pod względem plastycznym. Wśród glin przeważały osady ilaste, których wychodnie znajdowały się w sąsiedztwie tylko niektórych zamków.
Downloads
References
Archival sources
Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, BerlinDahlem – XX HA, Ordensbriefarchiv, nos 1055, 4124, 5837, 9649, 9652, 9764, 11441, 11510, 28086, 28189. – XX HA, Ordensfolianten, no. 200b I (Allerhand Rechnungen der Komthurei Elbing).
Printed sources
Das Ausgabebuch des Marienburger Hauskomturs für die Jahre 1410–1420, hrsg. v. W. Ziesemer, Königsberg 1911.
Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte Ermlands, hrsg. v. C.P. Woelky et al., Bd. 1–4, Mainz, Braunsberg and Leipzig 1860–1935.
Dopełnienie szamotulskie, wyd. A. Bielowski, in: Monumenta Poloniae Historica / Pomniki dziejowe Polski, t. 2, Lwów 1872, pp. 861–871.
Das grosse Ämterbuch des Deutschen Ordens, hrsg. v. W. Zesemer, Danzig 1921.
Johann’s von Posilge, officialis von Pomesanien, Chronik des Landes Preussen, hrsg. v. E. Strehlke, in: Scriptores Rerum Prussicarum, hrsg. v. T. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke, Bd. 3, Leipzig 1866, pp. 79–388.
Księga rentowa przedmieść Starego Miasta Elbląga z lat 1374–1430.
Księga czynszowa Starego Miasta Elbląga z 1403 roku, red. C. Kardasz, R. Czaja, Toruń 2022. Das Marienburger Ämterbuch, hrsg. v. W. Ziesemer, Danzig 1916.
Das Marienburger Konventsbuch der Jahre 1399–1412, hrsg. v. W. Ziesemer, Danzig 1913.
Das Marienburger Tresslerbuch der Jahre 1399–1409, hrsg. v. E. Joachim, Königsberg 1896.
Najstarsze księgi kamlarskie Głównego Miasta Gdańska z XIV–XV wieku, wyd. M. Grulkowski, Warszawa 2016 Nowa Księga Rachunkowa Starego Miasta Elbląga 1404–1414, wyd. M. Pelech, cz. 1–2, Warszawa–Poznań–Toruń 1987–1989.
Preußisches Urkundenbuch, Bd. 1, H. 2: Politische (allgemeine) Abtei lung, hrsg. v. A. Seraphim, Königsberg i. Pr. 1909.
Tabliczki woskowe miasta Torunia (ok. 1350–I poł. XVI w.), wyd. K. Górski, W. Szczuczko, Warszawa–Poznań–Toruń 1980.
Thorner Denkwürdigkeiten von 1345–1547, hrsg. v. A. Voigt, Thorn 1904.
Urkundenbuch der Stadt Königsberg i. Pr., bearb. v. H. Mendthal, Bd. 1: 1256–1400, Königsberg i. Pr. 1910.
Urkundenbuch des Bisthums Culm, bearb. v. C.P. Woelky, Bd. 1, Th. 1–2, Danzig 1885–1887.
Secondary works
Arszyńska J.M., Gogolin M.R., Church in Marianka by Pasłęk. The Results of Analysis of the Inner Face of the Walls Carried Out During Research and Conservation Works on the Mural Paintings, “Architectus” 2009, nr 1–2, pp. 3–7.
Arszyński M., Organizacja i technika budownictwa ceglanego w Prusach w kontekście europejskim, Malbork 2016.
Bartz W., Łukaszewicz J., Wiewióra M., Witkowska K., Pochodzenie surowca do produkcji cegieł z zamków krzyżackich w ziemi chełmińskiej, Toruń 2022 (typescript held at the Institute of Archaeology, Nicolaus Copernicus University in Toruń, Department of the Middle Ages and Modern Times).
Castra Terrae Culmensis. Na rubieży chrześcijańskiego świata, red. M. Wiewióra, t. 1–2, Toruń 2020.
Długokęcki W., Sieradzan W., Malbork. Historia i rozwój przestrzenny, in: Atlas historyczny miast polskich, t. 1: Prusy Królewskie i Warmia, red. A. Czacharowski, R. Czaja, nr 5: Malbork, Toruń 2002, pp. 5–12.
Domańska H., Zamek w Bytowie na tle architektury obronnej zakonu krzyżackiego z przełomu XIV i XV wieku, “Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1978, t. 23, nr 3, pp. 151–162.
Drozd M., Trzepla M., Objaśnienia do „Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50000. Arkusz Chełmża (282)”, Warszawa 2006.
Drozd M., Trzepla M., Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50000. Arkusz Chełmża (282), Warszawa 2005.
Duda M., Jóźwiak S., Nadwiślańskie zamki krzyżackie wobec powodzi w XIV i XV wieku, in: Historia – klimat – przyroda. Perspektywa antropocentryczna, red. P. Oliński, W. Piasek, Toruń 2018, pp. 49–60.
Environment, Colonization, and the Baltic Crusader States. Terra Sacra I, ed. A. Pluskowski, Turnhout 2019.
Hayward K.M.J., Black S., Resources for Castle Building in Medieval Prussia and Livonia, in: Ecologies of Crusading, Colonization, and Religious Conversion in the Medieval Baltic. Terra Sacra II, ed. A. Pluskowski, Turnhout 2019, pp. 35–60.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland. Untersu chungen zur Frage der Kunstlandschaft und geographie, Petersberg 2007.
Herrmann C., Ragnit, Neidenburg, Bütow – die letzten drei Deutsch ordensburgen in Preußen, in: Die Burg im 15. Jahrhundert. Kol loquium des Wissenschaftlichen Beirats der Deutschen Burgenvereinigung, hrsg. v. H. Hofrichter, J. Zeune, Braubach 2011, pp. 155–164.
Janosz-Biskupowa I., Materiały dotyczące udziału Torunia w wyprawie krzyżackiej na ziemię dobrzyńską w r. 1409, “Zapiski Historyczne” 1960, t. 25(2), pp. 83–101.
Jasiński T., Pierwsze lokacje miast nad Wisłą. 750 lat Torunia i Chełmna, Toruń 1980. Jasiński T., Przedmieścia średniowiecznego Torunia i Chełmna, Poznań 1982.
Jasiński T., Toruń XIII–XIV wieku – lokacja miast toruńskich i początki ich rozwoju (1231 – około 1350), in: Historia Torunia, t. 1: W czasach średniowiecza (do roku 1454), red. M. Biskup, Toruń 1999, pp. 100–166.
Jóźwiak S., Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1410 Rozwój – przekształcenia – kompetencje, Toruń 2001.
Jóźwiak S., Krzyżacki murowany zamek komturski w Kłajpedzie w świetle średniowiecznych źródeł pisanych, “Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym” 2015, t. 32(1), pp. 3–29.
Jóźwiak S., Zburzenie zamku komturskiego w Nieszawie w latach 1422–1423, “Rocznik Toruński” 2003, nr 30, pp. 19–33.
Jóźwiak S., Kwiatkowski K., Wykaz świadczeń czynszowych z obszaru komturstwa nieszawskiego i domen krzyżackich na Kujawach z 1407 roku, “Ziemia Kujawska” 2007, t. 20, pp. 80–92.
Jóźwiak S., Kwiatkowski K., Szweda A., Szybkowski S., Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim w latach 1409–1411, Malbork 2010.
Jóźwiak S., Szweda A., Dyplomatyczna aktywność rycerza Janusza Stembarskiego z Sokołowa w politycznych stosunkach polsko krzyżacko litewskich w pierwszej połowie XV wieku, “Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2009, nr 1, pp. 3–20.
Jóźwiak S., Trupinda J., Das Amt des ‘Bauleiters’ (magister lapidum; magister laterum; steinmeister; czygelmeyster; muwermeister) im Deutschordensstaat im 14. Jh. und in der ersten Hälfte des 15. Jh., “Ordines Militares. Colloquia Torunensia Historica. Yearbook for the Study of the Military Orders” 2015, vol. 20, pp. 239–268.
Jóźwiak S., Trupinda J., Budowa krzyżackiego zamku komturskiego w Ragnecie w końcu XIV – na początku XV wieku i jego układ przestrzenny, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2009, R. 57, nr 3–4, pp. 339–368.
Jóźwiak S., Trupinda J., Organizacja życia na zamku krzyżackim w Malborku w czasach wielkich mistrzów (1309–1457), 3rd ed., Malbork 2019.
Jóźwiak S., Trupinda J., Topografia i układ przestrzenny krzyżackiego zamku komturskiego w Toruniu w świetle średniowiecznych źródeł pisanych, “Zapiski Historyczne” 2016, t. 81, z. 3, pp. 7–35.
Jóźwiak S., Trupinda J., Uwagi na temat sposobu wznoszenia murowanych zamków krzyżackich w państwie zakonnym w Prusach w końcu XIV – pierwszej połowie XV wieku, “Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2011, nr 2, pp. 201–229.
Jóźwiak S., Trupinda J., Zamek w Nowej Nieszawie (Dybowie) w świetle średniowiecznych źródeł pisanych, “Rocznik Toruński” 2015, t. 42, pp. 171–184.
Jóźwiak S., Trupinda J., Zamki krzyżackie w świetle średniowiecznych źródeł pisanych, in: Castra Terrae Culmensis. Na rubieży chrześcijańskiego świata, red. M. Wiewióra, t. 1, Toruń 2020, pp. 132–151.
Jóźwiak S., Wasik B., Murowany zamek prokuratorów krzyżackich w Bytowie w średniowieczu. Chronologia wznoszenia, rozplanowanie i układ przestrzenny, “Zapiski Historyczne” 2023, t. 88, z. 4, pp. 5–37.
Knyżewski M., Siedziby średnich i niższych rangą urzędników krzyżackich na terenie dzisiejszej Polski. Studium archeologiczne, Łódź 2020.
Kociszewska-Musiał G., Surowce mineralne czwartorzędu, Warszawa 1988.
Kozłowska M., Kozłowski I., Objaśnienia do „Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50000. Arkusz Unisław (281)”, Warszawa 1990.
Kozłowska M., Kozłowski I., Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50000. Arkusz Unisław (281), Warszawa 1988.
Krollmann C., Die Bau und Kunstdenkmäler des Ordenslandes Preußen in den Schadenbüchern (1411/19), Berlin 1919.
Kruppé J., M. Milewska, Dzieje zamku w Pucku, Warszawa 2014.
Kubicki R., Młynarstwo w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w XIII–XV wieku (do 1454 r.), Gdańsk 2012.
Maciakowska Z., Średniowieczna granica pomiędzy dobrami biskupa włocławskiego pod Gdańskiem a patrymonium Głównego Miasta, in: Pomerania – Prussia – Polonia. Rozprawy ofiarowane prof. Wiesławowi Długokęckiemu z okazji 65. urodzin, red. R. Kubicki, Gdańsk 2022, pp. 62–80.
Mikulski K., Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początku XVIII wieku, Toruń 1999.
Molewski P., Próba rekonstrukcji stanu środowiska geograficznego miejsc położenia i otoczenia zamków w czasie ich budowy w XIII– XIV wieku, in: Castra Terrae Culmensis. Na rubieży chrześcijańskiego świata, t. 2, red. M. Wiewióra, Toruń 2020, pp. 7–28.
Momot A., Wasik B., Wiewióra M., Zamek krzyżacki w Papowie Biskupim: nowe odkrycie i nowe interpretacje, “Rocznik Grudziądzki” 2014, t. 22, pp. 65–97.
Neitmann K., Der Hochmeister des Deutschen Ordens in Preußen – ein Residenzherrscher unterwegs. Untersuchungen zu den Hochmeiste ritineraren im 14. und 15. Jahrhundert, Köln–Wien 1990.
Prowe F., Die ältesten Zinsregister der Altstadt Thorn, “Mitteilungen des CoppernicusVereins für Wissenschaft u. Kunst zu Thorn” 1931, Bd. 39, pp. 155–174.
Rozynkowski W., Omnes Sancti et Sanctae Dei. Studium nad kultem świętych w diecezjach pruskich państwa zakonu krzyżackiego, Malbork 2006.
Sarnowsky J., Die Wirtschaftsführung des Deutschen Ordens in Preußen (1382–1454), Köln–Weimar–Wien 1993.
Schmid B., Niclaus Fellenstein budowniczy Zakonu Niemieckiego. Studium z historii architektury, in: Sprawozdania zarządu Towarzystwa Odbudowy i Upiększania Zamku Malborskiego, red. A. Dobry, J. Trupinda, Malbork 2020, pp. 533–537.
Semrau A., Beitrag zur Geschichte der Bautätigkeit in der Altstadt Elbing im 13. und 14. Jahrhundert, “Mitteilungen des Coppernicus¬ Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn” 1923, Bd. 31, pp. 20–36.
Sielmann A., Die Reste des Marienburger Konventsbuches aus den Jahren 1395–1398, “Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins” 1920, Bd. 20, pp. 67–73.
Trupinda J., Jóźwiak S., Zamek krzyżacki w Elblągu. Topografia i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych, “Studia z Dziejów Średniowiecza” 2015, t. 19, pp. 197–223.
Vercamer G., Siedlungs , Social und Verwaltungsgeschichte der Kom turei Königsberg in Preußen (13.–16. Jahrhundert), Marburg 2010.
Wiewióra M., Studia nad średniowiecznym warsztatem budowlanym zamku krzyżackiego w Papowie Biskupim, “Ochrona Zabytków” 2013, t. 66, nr 1–4, pp. 179–198.
Witkowska K., Badania nad średniowiecznymi materiałami budowlanymi z zamku w Radzyniu Chełmińskim, “Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” 2017, t. 48, pp. 37–56.
Witkowska K., Łukaszewicz J., Comparative Studies on Masonry Bricks and Bedding Mortars of the Fortress Masonry of the Teutonic Order State in Prussia. Malbork, Toruń and Radzyń Chełmiński Castles, in: Science and Art. A Future for Stone. Proceedings of the 13th International Congress on the Deterioration and Conservation of Stone, vol. 1, eds. J. Hughes, T. Howind, Paisley 2016, pp. 621–629.
Wrotek K., Objaśnienia do „Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50000. Arkusz Rzęczkowo (320)”, Warszawa 1990.
Wrotek K., Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50000. Arkusz Rzęczkowo (320), Warszawa 1988.
