Uwagi o stanie cywilizacji Zachodu z perspektywy filozofii cywilizacji

Abstrakt

Człowiek jedynie częściowo pojmuje podstawy świata. W napięciu kruchej egzystencji, transcenduje ku bytom od siebie wyższym, poszukując niekiedy ze wszystkich swych sił „przyczyn i zasad tego, co jest i co się wydarza”; stopniowo odgaduje przesłanki funkcjonowania własnego umysłu i zbiorowej świadomości; dochodzi do głębszych wglądów i autorefleksji, które modyfikują jego obraz siebie, innych, świata i Boga. Zmienia własny sposób bycia wobec „innego”, Transcendentnego. Zmieniając własną samowiedzę i otoczenie, współ-tworzy wielopokoleniowe wspólnoty i cywilizacje. O tym najpełniej traktują filozofowie cywilizacji.

W tym eseju próbuję zwrócić uwagę na istotne obawy, dotyczące kondycji Cywilizacji Zachodu oraz jej przyszłości z punktu widzenia wybranych stanowisk reprezentowanych m. in. przez Ortegę y Gasseta, Arnolda Toynbeego oraz Erica Voegelina.

Arnold Toynbee sugerował, iż uzasadnieniem dalszego istnienia współczesnej cywilizacji zachodniej jest fakt, że wyświadcza ona chrześcijaństwu i jego trzem siostrzanym religiom określoną przy­sługę: stwarzając grunt do przyjaznego spotkania na skalę światową, uzmysławiając im jedność ich ostatecznych wierzeń i wartości oraz stawiając je wszystkie wobec wyzwania odradzającego się bałwochwalstwa w szczególnie zgub­nej formie kolektywnego samoubóstwienia człowieka.

Eric Voegelin w 1959 roku wspominał o zagrożeniach ze strony ideologicznych partii, o charakterze antyfilozoficznym i antychrześcijańskim. Stłumienie tych antychrześcijańskich partii ma być nieodzowne „dla utrzymania europejskiego ładu” i zneutralizowania szkodliwego działania (gnostycznych) ideologii. Voegelin niepokoił się również stanem samoświadomości kościołów. W jego przekonaniu, wciąż żyjemy w czasach dominacji nauk przyrodniczych, rozdzielenia filozofii i nauki - w czasach hegemonii ideologii. Filozofia przestała odgrywać rolę w życiu publicznym. Dwa źródła autorytetu – objawienie i filozofia – nie mają już statusu publicznego; w następstwie powstaje fuzja źródeł autorytetu, pozostającego w jednym ręku – mianowicie w ideologicznym reżimie państwa totalitarnego. W związku z tym mielibyśmy „koniec ładu europejskiego”.

Nawiązujemy tutaj do tematu i treści cyklu konferencyjnego[1], który skupia się na „doświadczeniu sacrum” jako pojęciu, które może i ma być pomocne w analizie tożsamości zbiorowych tak rozległych jak trwające całe wieki cywilizacje. Zawiera się w nim idea podobna do tej odpowiedzialnej za Augustyńską modyfikację znaczenia Cycerońskiej Civitas. Każda wspólnota tego rodzaju posiada bowiem swój profil duchowo-aksjologiczny, który kształtuje się i dookreśla właśnie w przeżyciach dotyczących tego, co najwyższe i święte. W porządku indywidualnym kategorią korelatywną mogłyby być „sytuacje graniczne” Karla Jaspersa lub „doświadczenie jakości metafizycznych” Romana Ingardena. Termin „doświadczenie” w tym złożeniu podpowiada, iż sacrum to kategoria dynamiczna i podlegająca ciągłemu ożywianiu i odnawianiu, raz ustanowiona nie trwa siłą bezwładności, ale jest odnawiana i się odnawia w zbiorowej samowiedzy ludzi, w ich ontologicznej wyobraźni.

[1] Zob. http://sacrum-w-cywilizacjach.ug.edu.pl Tytuł ostatniej konferencji to: „Stan cywilizacji Zachodu”. Gdańsk-Leźno 14-15 X 2017 r.