Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweGdańszczan świat realny i wyobrażony w XVII wieku
Słowa kluczowe:
Gdańsk, wiek XVII, gospodarka i polityka, historiografia niemiecka i polska, mity historyczneAbstrakt
Fenomen Gdańska w strukturze Rzeczpospolitej XVII wieku budzi w dalszym stopniu liczne kontrowersje historyczne. Są one najczęściej wynikiem przenoszenia współczesnych postaw ideowych, politycznych lub narodowych, na dzieje sprzed kilkuset lat. Wynika to z kilku przynajmniej paradoksów poznawczych. Albowiem, o ile ustrój społeczno-gospodarczy Rzeczpospolitej na tle Europy łacińskiej w XVII i XVIII w. był już swoistą anomalią, o tyle Gdańsk oraz należące do miasta terytorium, rozwijały się zgodnie z modelem cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Katolicyzm stał się wyznaniem dominującym, które było wspierane przez struktury administracyjne w Polsce i Litwie. Gdańsk przez cały okres nowożytny pozostawał miastem protestanckim (luterańskim), które dzięki osiągnięciu pod koniec XVI w. monopolistycznej pozycji w handlu pomiędzy Rzeczpospolitą i zagranicą utrzymało aż po schyłek XVIII w. dostatek gospodarczy oraz wysokie standardy poziomu życia. Rzeczpospolita byłą państwem ubogim o anachronicznej strukturze społecznej. Ostatecznie Gdańsk był zamieszkały przez Niemców, poddanych króla polskiego i zachował wierność Rzeczpospolitej w okresach największych wojen XVII w., gdy posłuszeństwo królowi polskiemu wymówiła większość szlachty polsko-litewskiej. Autor niniejszego eseju charakteryzuje ustrój oraz postawy Gdańska w XVII w., wyjaśniając przesłanki, które wpływały na kształtowanie mentalność mieszkańców tego republikańskiego miasta, podważając stare oraz nowe mity obecne we współczesnym dyskursie publicystycznym i historycznym.
Downloads
Bibliografia
Arnold U., Studien zur preussischen Historiographie des 16 Jh., Wellm, Bonn 1967.
Barylewska-Szymańska E., Domy Radziwiłłów w Gdańsku w opisach z 1736 i 1803 r., w: Studia i materiały do dziejów domu gdańskiego, cz. 3, red. E. Kizik, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Gdańsk – Warszawa 2015, s. 141–161.
Baszanowski J., Przemiany demograficzne w Gdańsku w latach 1601–1846 w świetle tabel ruchu naturalnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1995.
Bömelburg H.-J., Kizik E., Altes Rech und Alte Republik. Deutsch-polnische Beziehung und Verflechtungen 1500–1806, Deutsch-polnische Geschichte, Bd. 2: Frühe Neuzeit, WBG, Darmstadt 2014.
Bömelburg H.-J., Polska myśl historyczna a humanistyczna historia narodowa (1500–1700), przeł. Z. Owczarek, Universitas, Kraków 2011.
Catalogus Civium Gedanensium Księgi Przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, t. 1–8, wyd. A. Groth, D. Kaczor, E. Łączyńska-Bartoszek, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2019.
Chronik der Marienkirche in Danzig. Das „Historische Kirchen-Register” von Eberhard Bötticher (1616) / Kronika Kościoła Mariackiego w Gdańsku. „Historisches Kirchen-Register” Eberharda Böttichera (1616), bearb. von Ch. Herrmann, E. Kizik, Böhlau, Köln 2013, Veröffentlichungen aus den Archiven Preußischer Kulturbesitz. Bd. 67.
Cieślak E., Bankierzy i banki w Gdańsku w XVIII w., w: Bankierzy i banki w dziejach Gdańska, red. E. Cieślak, [Gdańsk] bd, s. 81–113.
Cieślak E., Miejsce Gdańska w strukturze Rzeczpospolitej szlacheckiej (XV–XVIII w.), w: Strefa bałtycka w XVI–XVIII w. Polityka – społeczeństwo – gospodarka. Ogólnopolska sesja naukowa zorganizowana z okazji 70-lecia urodzin Profesora Edmunda Cieślaka, red. J. Trzoska, Marpress, Gdańsk 1993, s. 37–50.
Cieślak E., W obronie tronu króla Stanisława Leszczyńskiego, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1986.
Czapliński W., Problem Gdańska w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej, „Przegląd Historyczny” 1952, nr 2, tom 43, s. 273–286.
Die Aufzeichnungen des Dominikaners Martin Gruneweg (1562–ca. 1618) über seine Familie in Danzig, seine Handelsreisen in Osteuropa und sein Klosterleben in Polen, Bd. 1, hg. von A. Bues, Harrassowitz (Deutsches Historisches Institut Warschau. Quellen und Studien, 19/1-4), Wiesbaden 2008.
Dworzaczkowa J., Dziejopisarstwo gdańskie do połowy XVI wieku, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 1962.
Dygdała J., Udział Gotfryda Lengnicha w toruńskiej konfederacji dysydenckiej, „Zapiski Historyczne” 1977, nr 42, s. 9–30.
Foltz M., Geschichte des Danziger Stadthaushalts, A.W. Kafemann, Danzig 1912.
Friedrich K., Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wolnościami (1569–1772), przeł. G. Waluga, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2005.
Gdańsk protestancki w epoce nowożytnej. W 500-lecie wystąpienia Marcina Lutra, t. 1: Eseje, red. E. Kizik, S. Kościelak, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Gdańsk 2017.
Gierszewski S., Obywatele miast Polski przedrozbiorowej, PWN, Warszawa 1973.
Historia Gdańska, t. 2: 1454–1655, t. 3/1: 1655–1793, red. E. Cieślak, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1982, 1993.
Kizik E., Dyscyplinowanie duchownych luterańskich w Gdańsku w XVI–XVIII w., „Czasy Nowożytne” 2018, nr 31, s. 175–192.
Kizik E., Dzieje gospodarcze nowożytnego Gdańska w polskich badaniach okresu międzywojennego (1918–1939), w: Teraźniejszość przeszłości. Gdańskie i pomorskie muzealnictwo do 1945 r., red. E. Barylewska-Szymańska, Muzeum Gdańska, Instytut Historii PAN, Gdańsk 2021, s. 358–369.
Kizik E., Edmund Cieślak (1922–2007), w: Słownik biograficzny historyków Uniwersytetu Gdańskiego, red. Z. Opacki, E. Koko, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2020, s. 65–80.
Kizik E., Gdański medal jubileuszowy z okazji trzechsetlecia inkorporacji Prus do Polski w 1754 roku, „Zapiski Historyczne” 2012, nr 2, tom 77, s. 79–91.
Kizik E., In Gold and Silver: Panoramas of Gdańsk on Coins and Medals in the 17th and 18th century, „Zapiski Historyczne” 2018, nr 4, tom 83, s. 91–106.
Kizik E., Inkorporacja Prus do Polski i wojna trzynastoletnia w świetle historiografii pruskiej (2 połowa XVI–XVIII w.). U źródeł świadomości historycznej w Prusach Królewskich, w: My i oni. Społeczeństwo nowożytnej Rzeczypospolitej wobec państwa, red. W. Kriegseisen, Instytut Historii PAN, Warszawa 2016, s. 75–97.
Kizik E., Kary za bezżeństwo w Gdańsku nowożytnym (w drugiej połowie XVII i na początku XVIII wieku), w: Miłość w czasach dawnych, red. B. Możejko, A. Panner, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, s. 147–155.
Kizik E., Kary za łamanie leges sumptuariae w Gdańsku w drugiej połowie XVI–XVIII wieku, w: Kara kryminalna: perspektywa historyczna i penologiczna, red. T. Maciejewski, T. Zalewski, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2019, s. 199–215.
Kizik E., Kary za łamanie ordynacji świątecznej w Gdańsku w XVIII wieku, w: Memoria viva. Studia historyczne poświęcone pamięci Izabeli Skierskiej (1967–2014), red. G. Rutkowska, A. Gąsiorowski, Instytut Historii PAN, Warszawa-Poznań 2015, s. 882–896.
Kizik E., Krzyżacy w pamięci historycznej mieszczaństwa Prus Królewskich w 2 połowie XVI-XVIII w., w: Gdańsk i Krzyżacy w 550. Rocznicę zawarcia II pokoju toruńskiego, red. J. Trupinda, Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, Gdańsk 2016, s. 83–97.
Kizik E., Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII w. Studium z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 1994.
Kizik E., Odwiedziny Twierdzy Wisłoujście w XVII i XVIII wieku, w: Fortyfikacje Gdańska, red. G. Bukal, Nadbałtyckie Centrum Kultury, Gdańsk 2006, s. 119–125.
Kizik E., Prace nad kolejnym tomem Historii Gdańska 1945–1989. Dylematy badawcze, w: Szkice z życia codziennego w Gdańsku w latach 1945–1989, red. G. Berendt, E. Kizik, Instytut Pamięci Narodowej, Instytut Historii PAN, Gdańsk 2012, s. 193–199.
Kizik E., Problematyka gospodarcza w badaniach Czesława Biernata, w: Historia – archiwa – Gdańsk, Studia dedykowane Profesorowie Czesławowi Biernatowi w 90. rocznicę urodzin, red. R. Kubicki, A. Przywuska, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Archiwum Państwowe w Gdańsku, Gdańsk 2014, s. 59–76.
Kizik E., Trzeci Ordynek. Z dziejów gdańskiej opozycji mieszczańskiej w drugiej połowie XVI – do końca XVIII w., w: Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo Gdańska od średniowiecza po współczesność, red. S. Bykowska, E. Kizik, P. Paluchowski, Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, Gdańsk 2015, s. 67–80.
Kizik E., Uwagi o ruchu naturalnym w parafii NMP w Gdańsku w drugiej połowie XVII i w XVIII w., w: Życie lokalnych społeczności w Prusach Królewskich wpisane w księgi metrykalne, red. W. Zawadzki, Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Elbląg 2016, s. 59–74.
Kizik E., Von Nicolaus Volckmar (?-1601) bis Johann Moneta (1659-1735). Danziger Sprachlehrbücher in der frühen Neuzeit, w: Mehrsprachigkeit in Ostmitteleuropa (1400-1700). Kommunikative Praktiken und Verfahren in gemischtsprachigen Städten und Verbänden, hg. von H.-J. Bömelburg, N. Kersken, Verlag Herder-Institut, Marburg 2020, s. 145–161.
Kizik E., Wynagrodzenia za dzieła dedykowane lub ofiarowane Radzie Miejskiej Gdańska w XVII w. Źródłowy przyczynek do dziejów mecenatu miejskiego, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2012, nr 43, s. 75–85.
Kizik E., Żydzi w Gdańsku i jego przedmieściach do 1793 r., w: Wokół Wielkiej Synagogi. Szkice z dziejów Żydów gdańskich, red. E. Barylewska-Szymańska, Muzeum Gdańska, Instytut Historii PAN, Gdańsk 2019, s. 56–78.
Kizik E., Zarazy w Gdańsku od XIV do polowy XVIII wieku. Epidemie oraz liczba ofiar w świetle przekazów nowożytnych oraz badaczy współczesnych, w: Dżuma, ospa, cholera. W trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711, red. E. Kizik, Muzeum Historii Miasta Gdańska, Gdańsk 2012, s. 62–75.
Kromer M., Polska, czyli o położeniu, ludności, obyczajach, urzędach i sprawach publicznych Królestwa Polskiego księgi dwie, przeł. S. Kazikowski, Wydawnictwo Pojezierze, Olsztyn 1977.
Labuda A. S., Stadtpolitik im Bild. Zu den Gemälden „Belagerung der Marienburg” und „Schiff der Kirche” im Artushof in Danzig, w: Argumenta, articuli, questiones. Studia z historii sztuki średniowiecznej. Księga jubileuszowa dedykowana Marianowi Kutznerowi, red. A. Błażejewska, E. Pilecka, Fundacja Tumult, Toruń 1999, s. 161–186.
Lengnich G., Ius publium civitatis Gedanensis oder der Stadt Danzig Verfassung und Rechte, hg. von O. Günther, A.W. Kafemann, Danzig 1900.
Loew P.O., Gdańsk i jego przeszłość Gdańsk. Kultura historyczna miasta od końca XVIII wieku do dzisiaj, przeł. J. Mosakowski, słowo/ obraz, terytoria, Gdańsk [2012].
Łączyńska E., Mieszkańcy ul. Szerokiej w świetle spisu z 1770 roku, w: Studia i materiały do dziejów domu gdańskiego, cz. 2, red. E. Kizik, Instytut Historii PAN, Gdańsk-Warszawa 2011, s. 183–205.
Müller M. G., Na uroczystym układzie założone urządzenie kraju”. Miejskie dziejopisarstwo i regionalna tożsamość stanowa w Prusach Królewskich w XVII i na początku XVIII wieku, przeł. E. Płomińska-Krawiec, w: tegoż, Zrozumieć polską historię, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2012, s. 182–197.
Maciejewski T., Prawo sadowe w ustawodawstwie miasta Gdańska w XVIII wieku, Ossolineum, Wrocław 1984.
Mączak A., Przełom stulecia – przełomem losów Rzeczypospolitej, w: Przełom wieków XVI i XVII w literaturze i kulturze polskiej, red. B. Otwinowska, J. Pelc, Ossolineum, Wrocław 1984, s. 33–46.
Nicolausa Volckmara Viertzig Dialogi (1612). Źródło do badań nad życiem codziennym w dawnym Gdańsku, wyd. E. Kizik, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2005.
Paluchowski P., Kizik E., Szarszewski A., Epidemie w Gdańsku w XVII i XVIII wieku. Addenda et corrigenda, „Studia Historica Gedanensia” 2021, nr 12, s. 173–191.
Potocki W., Dzieła, t. 2: Ogród nie plewiony i inne utwory z lata 1677–1695, oprac. L. Kukulski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987.
Pruszyński K., „Miasto niegdyś nasze”…, „Wiadomości Literackie” 1939, nr 31–32.
Rheden Heinrich von, Preußische Chronik ok. 1552, Staatsbibliothek Berlin, sygn. Ms. boruss. fol. 176.
Salmonowicz S., Z dziejów walki o tzw. restaurację autonomicznych aspiracji Prus Królewskich w XVIII wieku, „Analecta Cracovienisa” 1975, nr 7, s. 433–457.
Simson P., Der Artushof in Danzig und seine Bruderschaften – die Banken, A.W. Kafemann, Danzig 1900.
Simson P., Geschichte der Stadt Danzig, Bd.1–2, 4, A.W. Kafemann, Danzig 1913–1918.
Sosin S., Autonomia Prus Królewskich w ujęciu Gotfryda Lengnicha, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne” 1958, nr 1, s. 9–25.
Szulc M., Emanzipation in Stadt und Staat. Die Judenpolitik in Danzig 1807–1847, Wallstein Verlag, Göttingen 2016.
Trzoska J., Gdańsk on the economic map of early modern Europe, „Acta Poloniae Historica” 2000, nr 81, s. 91–116.
