Następstwa protestantyzmu we wczesnonowożytnej sztuce w Gdańsku i ich europejski kontekst

Abstract

W dziełach sztuki powstałych w okresie przedreformacyjnym niektórzy historycy sztuki odnajdują pewne symptomy kryzysu religijnego. W pierwszej części artykułu omówiono tę kwestię: krytykę cudownych obrazów oraz niektórych innych rodzajów obrazów i ich tematyki; zwraca uwagę na fenomen rzeźby monochromatycznej, uważanej przez niektórych badaczy – nie do końca słusznych w opinii autora niniejszego opracowania – za wyraz reformy sztuki sakralnej; bada niektóre przypadki retrospektywy w sztuce; wskazuje, że fundamenty wielkich retabulów u schyłku średniowiecza mogą w niektórych przypadkach wyrażać obronę dotychczasowego stanowiska Kościoła. W dalszej części artykułu omówiono konsekwencje, jakie dla sztuki europejskiej miało ogłoszenie przez Lutra 95 tez. Z jednej strony – wbrew intencjom Lutra – reformacja przyniosła w mniejszym lub większym stopniu usunięcie lub zniszczenie średniowiecznych wyobrażeń, z drugiej zaś otworzyła sztukę na nowe zadania, ale w niektórych przypadkach poważnie ją zminimalizowała rola, jaką ona pełniła, w Kościele. Kolejna część ukazuje sytuację w Gdańsku, gdzie w okresie przedreformacyjnym lub na początku tego okresu fenomen sztuki był podobny do tego, co można było zobaczyć w innych jego regionach, jak rzeźba monochromatyczna, tendencja retrospektywna, pojawienie się wspaniałych retabulów, m.in. np. tej znajdującej się na ołtarzu głównym, który można zlokalizować w kościele Matki Bożej. Dokładny zakres gdańskiego ikonoklazmu jest trudny do oszacowania. Niewiele jest źródeł archiwalnych, które wspominają o zniszczeniu wielu obrazów sakralnych, ponadto zachowało się wiele elementów średniowiecznego wystroju kościoła Mariackiego, co może wskazywać, że ikonoklazm nie był poważnym problemem w Gdańsku. Jeśli jednak wziąć pod uwagę pozostałe kościoły w Gdańsku, to średniowieczny wystrój zaginął niemal całkowicie, co może sugerować, że przypadków ikonoklazmu było więcej, niż wskazują źródła pisane. Być może kilka zachowanych w Gdańsku, zniszczonych wizerunków świadczy o przypadkach ikonoklazmu w mieście w okresie reformacji. Ostatnia część artykułu skupia się na Dworze Artusa, gdzie po raz pierwszy w okresie nowożytnym można było znaleźć tematykę protestancką pod względem formy i treści.