Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweEpitafium Heilsbergów z katedry w Królewcu
DOI:
https://doi.org/10.26881/porta.2025.24.02Słowa kluczowe:
Gdańsk, Królewiec, epitafia obrazowe, portrety, panorama miasta, Anton MöllerAbstrakt
Do czasu II wojny światowej na północnej ścianie korpusu nawowego katedry w Królewcu znajdowało się epitafium Christopha Heilsberga (1552–1600) i jego małżonki, Cathariny, z domu Montfort (zm. 1638). Powstały w latach 1599 – ok. 1603 monument stanowi ważny przykład związków artystycznych pomiędzy Gdańskiem a miastem nad Pergołą na przełomie XVI i XVII w. Jego snycerska rama była dziełem warsztatu, z którego wyszło obramienie epitafium Jacoba Schmidta w staromiejskim kościele św. Katarzyny w Gdańsku (po 1595 r.), obraz zaś namalował urodzony w Królewcu i działający od 1588 r. w Gdańsku Anton Möller st. (1563–1611). Jak większość wyposażenia katedry królewieckiej monument spłonął w pożarze świątyni, który był wynikiem alianckiego nalotu bombowego na Stare Miasto w nocy z 29 na 30 sierpnia 1944 r. Zachowane zdjęcia obiektu znajdujące się w zbiorach Archiwum Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, Bibliotece Narodowej w Warszawie i Philipps-Universität w Marburgu nie zostały wykorzystane w powojennej literaturze, a samo epitafium nie było dotąd przedmiotem osobnych studiów. Niniejszy artykuł podejmuje kwestie atrybucji i ikonografii obrazu epitafijnego. Omawiane są portrety fundatorów, rzucające cenne światło na twórczość portretową Antona Möllera, szczegółowej analizie poddany jest widok Gdańska w tle, zwłaszcza przedmieścia położonego po zachodniej stronie miasta albo na zachód od miasta. Uwzględnienie go w obrazie było dotąd jedynie zdawkowo odnotowywane, podczas gdy jest to unikatowy dokument ikonograficzny rejestrujący wygląd zabudowań Nowych Ogrodów wzdłuż traktu wiodącego w kierunku Siedlec na początku XVII w. Dla wyjaśnienia przesłanek stojących za umieszczeniem w epitafium widoku Gdańska oraz dla pełnego zrozumienia treści ideowych monumentu kluczowe znaczenie ma nieomawiana dotąd biografia Christopha Heilsberga, urodzonego w Królewcu syna gdańszczanki.
Downloads
Bibliografia
Anderson Eduard, Das Epitaph des Hans Nimptsch im Dom zu Königsberg, „Mitteilungen des Vereins für die Geschichte von Ost- und Westpreussen” 1941, Jg. 15, H. 4, s. 59–62.
Arnoldt Daniel Heinrich, D. Daniel Heinrich Arnoldts ausführliche und mit Urkunden versehene Historie der Königsbergischen Universität, Zweyter Theil welchem eine Nachricht von dem Leben, und den Schriften hundert Preußischer Gelehrten angehänget ist, Königsberg 1746.
Artomedes Sebastianus, Einfeltige Leichpredigt, bey dem Begrebnus Des […] Christophori Heilsbergeri, Beder Rechten Doctoris […], Königsberg 1601, Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu, sygn. Pol.6.II.882 adl.9, https://kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/publication/225571/edition/225714/content
[dostęp: 19.03.2025].
Aufgang der Neuzeit. Deutsche Kunst und Kultur von Dürers Tod bis zum Dreißigjährigen Kriege 1530–1650, Ausstellungskatalog, Germanisches Nationalmuseum Nürnberg, 15. Juli bis 15. Oktober 1952.
Aurea Porta Rzeczpospolitej. Sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVIII wieku, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Gdańsku, maj–sierpień 1997, t. II, Katalog, red. Teresa Grzybkowska, Gdańsk 1997.
Bartetzky Arnold, Das Große Zeughaus in Danzig: Baugeschichte, architekturgeschichtliche Stellung, repräsentative Funktion, Bd. 1: Text, Stuttgart 2000.
Barylewska-Szymańska Ewa, Maciakowska Zofia, Urbanistyka i architektura miast Prus Królewskich [w:] Prusy Królewskie. Społeczeństwo, kultura, gospodarka 1454–1772. Szkice z dziejów, red. Edmund Kizik, Gdańsk 2012, s. 398–431.
Boetticher Adolf, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreussen, Heft 7, Königsberg 1897.
Bukal Grzegorz, Fortyfikacje Gdańska i ujścia Wisły 1454–1793: Studium z dziejów nowożytnej architektury militarnej, Gdańsk 2012.
Cartographica Poloniae 1570–1930. Katalog źródeł rękopiśmiennych do historii ziem polskich w zbiorach szwedzkich, red. Ulla Ehrensvärd, Warszawa–Sztokholm 2008.
Ciemnołoński Janusz, Panoramy Gdańska Antoniego Möllera, „Zeszyty Naukowe Politechniki Gdańskiej. Architektura” 1970, t. 10, s. 147–156.
Cieślak Katarzyna, Kościół – cmentarzem. Sztuka nagrobna w Gdańsku (XV–XVIII w.), Gdańsk 1992.
Cieślak Katarzyna, Epitafia obrazowe w Gdańsku (XV–XVII w.), Wrocław 1993.
Cieślak Katarzyna, Warsztat Antona Möllera, Sąd Ostateczny (hasło katalogowe) [w:] Aurea Porta Rzeczpospolitej. Sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVIII wieku, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Gdańsku, red. Teresa Grzybkowska, Gdańsk 1997, kat. nr IV.34, s. 115.
Cieślak Katarzyna, Między Rzymem, Wittenbergą a Genewą. Sztuka Gdańska jako miasta podzielonego wyznaniowo, Wrocław 2000.
Cranach. Anlässlich der Ausstellung Cranach vom 13. November 2005 bis 12. März 2006 in den Kunstsammlungen Chemnitz. Eine Ausstellung in Kooperation mit der Gemäldegalerie Alte Meister der Staatlichen Kunstsammlungen Dresden, hrsg. Harald Marx, Karin Kolb, Ingrid Mössinger, Köln 2005.
Cranachs Kirche. Begleitbuch zur Landesausstellung Sachsen-Anhalt Cranach der Jüngere 2015, hrsg. Jan Harasimowicz, Bettina Seyderhelm, Markkleeberg 2015.
Darecka Katarzyna, Detale architektury „Drogi Królewskiej” w Gdańsku na obrazie Antona Möllera Grosz czynszowy, „Wiadomości Konserwatorskie” 2017, nr 52, s. 49–58.
Dehio Georg, Ernst Gall, Handbuch der Deutschen Kunstdenkmäler. Deutschordensland Preußen, Berlin 1952.
Deluga Waldemar, Królewiec w dawnej fotografii, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1993, nr 1, s. 95–100.
Dethlefsen Richard, Die Domkirche in Königsberg in Preussen nach ihrer jüngsten Wiederherstellung, Berlin 1912.
Drost Willy, Danziger Malerei vom Mittelalter bis zum Ende des Barock: ein Beitrag zur Begründung der Strukturforschung in der Kunstgeschichte, Berlin–Leipzig 1938.
Drost Willy, Kunstdenkmäler der Stadt Danzig, Bd. 2, St. Katharinen, unter Mitarbeit von Gregor Brutzer, Irmgard Koska, Hans Bernhard Meyer, Stuttgart 1958.
Drost Willy, Kunstdenkmäler der Stadt Danzig, Bd. 5, St. Trinitatis, St. Peter und Paul, St. Batholomäi, St. Barbara, St. Elisabeth, Hl. Geist, Engl. Kapelle, St. Brigitten, bearbeitet von Franz Swoboda, Marburg an der Lahn 1972.
Dülberg Angelica, Die Gestaltung des zweiten Eingangsraumes im Gotischen Haus mit Gemälden und Reliefs aus dem Dessauer Renaissanceschloss [w:] Cranach im Gotischen Haus in Wörlitz, Ausstellungskatalog, Kulturstiftung Dessau-Wörlitz, Munich 2015, s. 43–45.
Ehrensvärd Ulla, Handzeichnete Veduten und Pläne in öffentlichen Sammlungen zu Stockholm und Uppsala (betreffend Pommern, Mecklenburg, Brandenburg und Westpreussen) [w:] Lüneburger Beiträge zur Vedutenforschung, hrsg. Eckhard Jäger, Lüneburg 1983, s. 33–44.
Friedrich Jacek, Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII w., Gdańsk 1995.
Gallandi Johannes, Königsberger Stadtgeschlechter, „Altpreussische Monatsschift” 1883, Bd. 19, s. 177–236.
Gallandi Johannes, Königsberger Stadtgeschlechter, „Altpreussische Monatsschift” 1883, Bd. 20, s. 1–52, 193–232, 451–478.
Gebser August Rudolf, Hagen Ernst August, Der Dom zu Königsberg in Preussen. Eine Kirchen- und Kunstgeschichtliche Schilderung, Königsberg 1833.
Geissler Heinrich, Zeichnung in Deutschland. Deutsche Zeichner 1540–1640, Staatsgalerie Stuttgart, 1. Dezember 1979 – 7. Februar 1980, Bd. 2, Stuttgart 1979.
Gosieniecka Anna, Malarstwo gdańskie XVI i XVII wieku, katalog wystawy w Muzeum Pomorskim w Gdańsku, Gdańsk 1957.
Górecka-Petrajtis Krystyna, Portret patrycjuszki gdańskiej (hasło katalogowe) [w:] Aurea Porta Rzeczpospolitej. Sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVIII wieku, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Gdańsku, red. Teresa Grzybkowska, Gdańsk 1997, kat. nr V.50, s. 167.
Gruner Christoph, Christliche Trostschrift auß dem herrlichen und außbündigen Trostspruch des Psal. 68 [...] an des weiland Ehrnvesten [...] Christophori Heilsbergeri [...], Eisleben 1600.
Grzybkowska Teresa, Złoty wiek malarstwa gdańskiego na tle kultury artystycznej miasta 1520–1620, Warszawa 1990.
Gyssling Walter, Anton Möller und seine Schule, ein Beitrag zur Geschichte der Niederdeutschen Renaissancemalerei, Strassburg 1917.
Harasimowicz Jan, Das kollektive Credo einer lutherischen Gemeinde: die Bildepitaphien [w:] Cranachs Kirche. Begleitbuch zur Landesausstellung Sachsen-Anhalt Cranach der Jüngere 2015, hrsg. Jan Harasimowicz, Bettina Seyderhelm, Markkleeberg 2015, s. 49–64.
Harasimowicz Jan, Kulisz Maciej, Die Kreuzigung Christi. Epitaph für Sara Cracov, geb. Bugenhagen (gest. 1563) [w:] Cranachs Kirche. Begleitbuch zur Landesausstellung Sachsen-Anhalt Cranach der Jüngere 2015, hrsg. Jan Harasimowicz, Bettina Seyderhelm, Markkleeberg 2015, s. 125–131.
Helmus L., ‘anonymous, Triptych with the Crucifixion (centre panel), the Mass of St Gregory (inner left wing), St Christopher (inner right wing) and the Annunciation (outer wings), Utrecht, c. 1460’ [w:] Early Netherlandish Paintings, online coll. cat. Amsterdam, ed. J. P. Filedt Kok, hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.7374 [dostęp: 15.02.2025].
Hirsch Theodor, Ueber den Handelsverkehr Danzigs mit den Italienischen Staaten: zu Ende des sechszehnten Jahrhunderts („Neue Preussische Provinzial Blätter”, Bd. IV), Königsberg 1847, s. 97–114, 217–241.
Hoburg Karl, Geschichte und Beschreibung des Rathhauses der Rechtstadt Danzig, Danzig 1857.
Idziak Danuta, Dawny Gdańsk w rycinach XVI–XVII wieku, katalog wystawy, Muzeum Pomorskie w Gdańsku, Gdańsk 1969.
Jackowska Krystyna, Anton Möller (1563/65 Królewiec–1611 Gdańsk), Wierna podobizna znakomitego i dalece sławnego morskiego miasta Gdańska (hasło katalogowe) [w:] Aurea Porta Rzeczpospolitej. Sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVIII wieku, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Gdańsku, red. Teresa Grzybkowska, Gdańsk 1997, kat. nr V.2, s. 140.
Jackowska Krystyna, Franz Hogenberg, Gdańsk – widok ogólny od północnego zachodu [w:] Aurea Porta Rzeczpospolitej. Sztuka Gdańska od połowy XV do końca XVIII wieku, katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Gdańsku, red. Teresa Grzybkowska, Gdańsk 1997, kat. nr V.1, s. 140.
Jakrzewska-Śnieżko Zofia, Gdańsk w dawnych rycinach, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977.
Januszajtis Andrzej, Nowe Ogrody, https://gdansk.gedanopedia.pl/gdansk/?title=-NOWE_OGRODY
[dostęp: 20.01.2025].
Jaśniewicz Aleksandra, Portret w Gdańsku od schyłku średniowiecza do późnego baroku (1425–1700). Malarstwo, rysunek, Gdańsk 2018.
Kasprzak Monika, Fortyfikacje gdańskie od schyłku średniowiecza do końca XIX wieku. Geneza, rozwój i przemiany przestrzenne umocnień Gdańska i Wisłoujścia. Studium archeologiczne, Część I, Tekst, praca doktorska, Uniwersytet Łódzki, Łódź–Gdańsk 2020.
Krogt Peter van der, Koeman’s Atlantes Neerlandici, vol. 4, The Town Atlases, Braun & Hogenberg, Janssonius, Blaeu, De Wit, Mortier and others, Houten 2010.
Labuda Teresa, Program obrazowy Komory Palowej w gdańskim Ratuszu Głównego Miasta [w:] Sztuka miast i mieszczaństwa XV–XVIII wieku w Europie Środkowo-wschodniej, red. Jan Harasimowicz, Warszawa 1990, s. 303–316.
Labuda Teresa, Antoni Möller, malarz gdański przełomu XVI i XVII wieku, niepublikowana praca doktorska, Instytut Historii Sztuki UAM, Uniwersytet Adama Mickiewicza, Poznań 1991.
Labuda Teresa, Möller (Miller, Moeller, Moller, Müller) Anton (ok. 1563–1611) [w:] Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. III, red. Zbigniew Nowak, Gdańsk 1997, s. 263–264.
Lewiński Tomasz, Wpływ ikonografii „Sądu Ostatecznego” Hansa Memlinga na obrazowanie tematu w malarstwie gdańskim następnych stuleci, „Mishellanea” 2003, nr 3.
Lilienthal Michael, Historische Beschreibugn Des Thums, Oder der Cathedral-Kirchen, Der Stadt Kneiphoff-Königsberg, Königsberg 1716.
Mannowsky Walter, Drost Willy, Danziger Malerei 1530–1750, Ausstellung August 1931 im Stadtmuseum Danzig, Danzig 1931.
Meyer Bruno, Ein neu erstandenes Grabtafelbild von Anton Möller in der Katharinenkirche zu Danzig, „Ostdeutsche Monatshefte” 1929, Jg. 10, H. 1, s. 6–15.
Meyer Hans Bernhard, Die Danziger Stadtvedute in ihrer künstlerischen Würdigung: ein Beitrag zur Geschichte der Vedute, Königsberg 1934.
Meyer Hans Bernhard, Das Danziger Stadtbild bei Anton Möller, „Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsvereins” 1935, Jg. 34, H. 2, s. 33–39.
Meyer Hans Bernhard, Die Danziger Stadtansichten in ihrer künstlerischen Entwicklung, „Ostdeutsche Monatshefte” 1935, Jg. 16, H. 3, s. 135–146.
Meyer Hans Bernhard, Der Hochaltar der Danziger Katharinenkirche und seine Meister, „Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsvereins” 1936/1937, Jg. 35, H. 2, s. 39–44.
Meyer Hans Bernhard, Neue Ergebnisse der Anton Möller-Forschung, „Altpreussische Forschungen” 1937, Jg. 14, s. 49–64.
Mielnik Magdalena, Tematyka moralistyczna w gdańskiej sztuce świeckiej XVI i XVII wieku, Gdańsk 2019.
Mühlpfordt Herbert Meinhardt, Königsberger Skulpturen und ihre Meister 1255–1945, Würzburg 1970.
Muttray Alfred, Danzig zu Ende des 16. Jahrhunderts. Erläuterungen zu einem Prospekt der Stadt, „Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsvereins” 1916, Jg. 15, H. 3, s. 41–60.
Muttray Alfred, Anton Möller’s, des Danziger Malers, Lebensende und letztes Werk, „Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsvereins”, 1912, Jg. 11, s. 52–58.
Niewodniczański Tomasz, Das Polnisch-Litauische Reich in Karten, Dokumenten und alten Drucken in der Sammlung von Tomasz Niewodniczanski, t. 2, Warszawa 2002.
Olejnik-Drejas Krystyna, Epitafium Hansa Nimptscha jako ideowo-artystyczny dokument okresu Reformacji w Prusach Książęcych, „Rocznik Olsztyński” 1983, t. 14–15, s. 15–39.
Pałubicki Janusz, Malarze gdańscy. Malarze, szklarze, rysownicy i rytownicy w okresie nowożytnym w gdańskich materiałach archiwalnych, t. 2, Słownik malarzy, szklarzy, rytowników i rysowników, Gdańsk 2009.
Purc-Stępniak Beata, Metafory miłości w Portrecie patrycjuszki gdańskiej Antona Möllera, „Roczniki Humanistyczne” 2021, t. 69, z. 4, s. 93–133.
Rhein Stefan, Lucas Cranach der Jüngere und Philipp Melanchthon. Zu den Spuren einer Wittenberger Beziehung [w:] Lucas Cranach der Jüngere und die Reformation der Bilder, hrsg. Elke A. Werner, Anne Eusterschulte, Gunnar Heydenreich, Munich 2015, s. 42–51.
Schröder Georg, Quodlibet Tage Buch von allerhand Anmerckungen, 1665–1703, Biblioteka Gdańska PAN, Ms 673.
Secker Hans Friedrich, Neuerwerbungen des Stadtmuseums Danzig 1915/16, Leipzig 1916.
Skibiński Franciszek, The Expansion of Gdańsk and the Rise of Taste for Netherlandish Sculpture in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the Sixteenth and Seventeenth Centuries [w:] The Low Countries at the Crossroads. Netherlandish Architecture as an Export Product in Early Modern Europe (1480–1680), ed. Konrad Ottenheym, Krista De Jonge, Turnhout 2013, s. 158–176.
Skibiński Franciszek, Warsztat Abrahama van den Blocke i publiczne przedsięwzięcia budowlane w Gdańsku w pierwszej ćwierci XVII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki” 2015, t. 77, nr 2, s. 241–265.
Stankiewicz Jerzy, Szermer Bohdan, Gdańsk, Rozwój urbanistyczny i architektoniczny oraz powstanie zespołu Gdańsk – Sopot – Gdynia, Warszawa 1959.
Stankiewicz Jerzy, Rozwój przestrzenny i demograficzny Gdańska pod herbem Jagiellonów [w:] Historia Gdańska, t. 2, 1454–1655, red. Edmund Cieślak, Gdańsk 1982, s. 7–42.
Stein Caspar, Das Alte Königsberg. Eine ausführliche Beschreibung der drei Städte Königsberg samt ihren Vorstädten und Freiheiten wie sie anno 1644 beschaffen waren. Nach dessen lateinischem Peregrinator zum ersten Male ins Deutsche übertragen von Arnold Charisius, Königsberg 1910.
Sulewska Renata, Dłutem wycięte: snycerstwo północnych ziem Polski w czasach Zygmunta III Wazy, Warszawa 2004.
Tylicki Jacek, Rysunek gdański ostatniej ćwierci XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Toruń 2005.
Jacek Tylicki, Sztuka Prus Królewskich. Malarstwo i rysunek [w:] Prusy Królewskie. Społeczeństwo, kultura, gospodarka 1454–1772. Szkice z dziejów, red. Edmund Kizik, Gdańsk 2012.
Ulbrich Anton, Kunstgeschichte Ostpreußens von der Ordenszeit bis zur Gegenwart, Frankfurt am Main 1932.
Ulbrich Anton, Geschichte der Bildhauerkunst in Ostpreußen: vom Ausgang des 16. bis in die 2. Hälfte des 19. Jahrhunderts (Band 1): Vom Ende des 16. Jahrhunderts bis in die Zeit von 1685 bis 1725 mit Einleitung über die gotische Kunst und die Renaissancezeit, Königsberg 1926.
Walther Rolf, Das Danziger Frauentrachtenbuch von Anton Möller und seine Vorläufer im 16. Jahrhundert [w:] Studien der Geschichte der Preussenlandes. Festschrift für Erich Keyser zu seinem 70. Geburtstag dargebracht von Freunden und Schülern, hrsg. Ernst Bahr, Jutta Bahr, Marburg 1963, s. 447–469.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig: in Stamm- und Namentafeln vom 14.–18. Jahrhundert, Bd. 2, Rosenberg 1986.
Wendland Ulrich, Danzig im Jahre 1593. Das Bildnis einer alten deutschen Stadt, Danzig 1937.
Zarębska Teresa, Przebudowa Gdańska w jego złotym wieku, Warszawa 1998.
Zerbe Doreen, Reformation der Memoria. Denkmale in der Stadtkirche Wittenberg als Zeugnisse lutherischer Memorialkultur im 16. Jahrhundert („Schriften der Stiftung Luthergedenkstätten in Sachsen-Anhalt”, Bd. 14), Leipzig 2013.
