Sieci powiązań przyjacielskich i obrazowych pomiędzy Gdańskiem, Wrocławiem i Poznaniem w świetle wybranych sztambuchów przełomu wieków XVI i XVII

Abstrakt

W okresie rozkwitu kultury sztambuchów, około 1600 roku, powstały dwa alba amicorum, których właściciele – Wrocławianin Adam Push i Poznanianin Andreas Matt – oraz wpisujący się do nich młodzi przedstawiciele mieszczaństwa i szlachty zetknęli się ze sobą w ważnych centrach handlowych Europy Środkowo‑Wschodniej: Gdańsku, Wrocławiu i Poznaniu. Oba te materialne świadectwa kultury mieszczańskiej i zarazem dowody sieci powiązań między wyżej wymienionymi miastami łączy wyraźny wpływ sztuki gdańskiej. Świadczy o tym proweniencja niektórych miniatur, rycin i motywów obrazowych umieszczonych w tych albumach.

Pośród miniatur sztambuchowych, których autorzy (tzw. Briefmaler) pozostają w większości anonimowi, kilka opatrzonych jest sygnaturą. W sztambuchu Andreasa Matta znajdują się dwa dwie miniatury opatrzone monogramami wiodącego Gdańskiego malarza Hermana Hana. Ponadto jedna miniatura wykazuje uderzające podobieństwo do dzieł Antona Möllera. Te dwa sztambuchy są więc świadectwem atrakcyjności i silnego oddziaływania sztuki gdańskiej, której dzieła i motywy były rozpowszechniane za pośrednictwem tych podróżujących albumów.

Dekoracja obrazowa obu tych albumów stanowi odzwierciedlenie ówczesnej kultury mieszczańskiej i szlacheckiej miast pochodzenia Matta i Puscha. Inskrybenci włączają się słowem i obrazem w prowadzone wówczas dyskusje (inter‑)konfesyjne oraz podejmują charakterystyczne wątki kultury późnohumanistycznej. Młody wiek właścicieli owych albumów, około 1600 roku niemal wyłącznie prowadzonych przez mężczyzn, sprawia, że często pojawiają się w nich wątki erotyczne, satyry obyczajowe i sceny weselne. Wśród uwieczniających się w sztambuchach postaci przeważa niższa szlachta, kupcy, wyjątkowo pojawiają się wśród nich znane ówczesne osobistości (np. słynny bezręki kaligraf Thomas Schweicker).

Niniejszy artykuł przedstawia wstępne ustalenia rozprawy doktorskiej badającej transkulturowe sieci powiązań społecznych i obrazowych w Europie Środkowej w latach 1550–1650 na podstawie wybranej grupy sztambuchów śląskich. Projekt ten, realizowany na Uniwersytecie Ludwiga Maximiliana w Monachium pod opieką prof. dr Aleksandry Lipińskiej, jest finansowany przez stypendium Immanuela Kanta Federalnego Instytutu Kultury i Historii Niemców w Europie Wschodniej.