Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweGdańskie inwentarze pośmiertne z drugiej połowy XVI wieku do początku XVII wieku
DOI:
https://doi.org/10.26881/porta.2022.21.10Słowa kluczowe:
Gdańsk, inwentarze pośmiertne, wieki XVI–XVII, Archiwum Państwowe w Gdańsku, Luca PacioliAbstrakt
Charakterystyczne cechy sporządzonego w Gdańsku w styczniu 1593 roku spisu mienia po pewnych zamordowanych przez własną służącą zamożnych małżonkach skłaniają do zadania pytania o genezę inwentarza – specyficznego, sformalizowanego dokumentu urzędowego. W Archiwum Państwowym w Gdańsku zachowały się tysiące analogicznie spisanych inwentarzy mienia wraz z dokumentami towarzyszącymi dla okresu od drugiej połowy XVI wieku aż do początków XIX wieku. Pozwala to zarówno na badania nad kulturą materialną, jak i wnikliwą analizę praktycznego rozwoju tych instrumentów prawnych. Uwierzytelnione inwentarze mienia służyły zabezpieczeniu mienia zmarłego oraz wyliczeniu jego wartości netto. Zabezpieczały roszczenia wierzycieli, umożliwiając przeprowadzenie zgodnych z prawem działów spadkowych tudzież wyliczenie należnych podatków.
Pod względem formalnym inwentarze po zmarłych gdańszczanach nie odbiegają od dokumentów znanych z innych nowożytnych miast Rzeczypospolitej, jak i Rzeszy Niemieckiej, Niderlandów, Szwecji, Francji czy Anglii. Na podstawie źródeł gdańskich oraz publikowanych materiałów porównawczych dla różnych regionów nowożytnej Polski oraz Europy autor niniejszego artykułu stawia tezę, że powszechna umiejętność sporządzania pośmiertnych inwentarzy mienia oraz ich charakterystyczne cechy formalne (układ rzeczowy, wyliczenie wartości i stworzeniem bilansu) są efektem powszechnej recepcji doskonalonych od XIV wieku przez kupców włoskich technik prowadzenia rachunkowości handlowej. Usystematyzowania wiedzy wraz z praktycznymi wskazówkami na temat prowadzenia rachunków, sporządzania inwentarza oraz tworzenia okresowego bilansu dokonał Fra Luca Pacioli de Burgo (1445–1514?), franciszkanin i profesor matematyki, w opublikowanej w 1494 roku pracy Summa de Arithmetica, Geometrica, Proportioni et Proportionalita. Drugie wydanie dzieła znane jest przede wszystkim za sprawą sławnych ilustracji wykonanych przez zaprzyjaźnionego Leonarda da Vinci. Co istotniejsze, Luca Pacioli nie tylko popularyzował istotę używania cyfr arabskich, lecz także omówił zasady sporządzania inwentarza oraz prowadzenia podstawowych ksiąg rachunkowych. Przedstawił rachunek strat i zysków, bilans wszystkich kont, czyli zaczątek przyszłego bilansu majątkowego. Dzięki rozwojowi drukarstwa zamysł Paciolego szybko upowszechnił się w XVI wieku. W całej Europie łacińskiej nauczyciele rachunkowości oraz notariusze adaptowali pomysły Paciolego do miejscowych warunków prawnych i społecznych. Wpłynęło to również na powszechną standaryzację tworzeniu inwentarzy mienia w drugiej połowie XVI wieku i w XVII wieku. Nie inaczej było w Gdańsku, gdzie pierwszą i jedną z najlepszych ówczesnych prac opisujących techniki prowadzenia rachunkowości gospodarczej był podręcznik Sebastiana Gamersfeldera Buchhalten durch zwei Bücher nach italianicher Art und Weise (1570). Niniejszy artykuł powstał w związku z przygotowaniem do druku osobnego studium poświęconego gdańskim nowożytnym inwentarzom pośmiertnym.
Downloads
Bibliografia
Ungedruckte Quellen
Archiwum Państwowe w Gdańsku (Staatsarchiv Danzig)
, 1/80
, 3/9a
, 3/199
, 43/39
, 43/172
, R/Vv, 29
, R/Vv, 116
, R/Vv, 117
/ 317
, R/Ll, q. 31, Dewitz Johann Heinrich, Epitaphia und Inscriptiones aller Kirchen der Städte Elbing und deren Territorii […], [nach 1746] 492/ 971, Neumann Johann Georg, Epitaphia aus der St. Marien oder Münch‑Kirche sowie Epitaphia aus der Pfarr‑ oder St. Nicolai Kirche in Elbing 300, R/Aa 14, Schütz Kaspar, Kurtzer und grundlicher Bericht von Erbfällen…, vor 1594, Abschrift um 1726
Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska (Polnische Akademie der Wissenschaften – Danziger Bibliothek)
Ms 347, J.H.M. [Johann Heinrich Morgenstern?], Erörterte successions und Erb‑Faelle nach den Culmischen und anderen in Dantzig ueblichen Rechten mit Schematibus erläutert, (Abschrift von 1727)
Gedruckte Quellen und Literatur
Barylewska‑Szymańska Ewa, Inwentarze mienia z drugiej połowy XVIII wieku w badaniach nad gdańskimi domami [in:] Studia i materiały do dziejów domu gdańskiego, t. 1, red. Edmund Kizik, Gdańsk 2009, S. 188–205.
Barylewska‑Szymańska Ewa, Od piwnic po strych. Wnętrza domów gdańskich drugiej połowy XVIII wieku, Warszawa–Gdańsk 2015.
Die Aufzeichnungen des Dominikaners Martin Gruneweg (1562–ca. 1618) über seine Familie in Danzig, seine Handelsreisen in Osteuropa und sein Klosterleben in Polen („Deutsches Historisches Institut Warschau, Quellen und Studien“, Bd. 19), Hg. Almut Bues, Bd. 1–4, Wiesbaden 2008.
Die Nachlaßinverzeichnisse der deutschen Kaufleute in Tallin, Bd. 1: 1702–1750, Bearb. Raimo Pullat, Tallinn 1997.
Fierz Markus, Girolamo Cardano (1501–1576). Arzt, Naturphilosoph, Mathematiker, Astronom und Traumdeuter, Basel–Stuttgart 1977.
Fuchs Michael Gottlieb, Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes, Bd. 2, Elbing 1821.
Gamersfelder Sebastian, Buchhalten durch zwei Bücher nach italianischer Art und Weise, [Danzig] 1570.
[Hanow Michael Christoph], Ius culmense ex ultima revisione, oder Das vollständige Culmische Recht, Danzig 1767.
Harms Wolf‑George et al., Bibliographie zur Geschichte des deutschen Notariats, Würzburg 2007.
Hershkowitz Leo, Asser Levy and the Inventories of Early New York Jews, with Text and Inventory, „American Jewish History“ 1990, vol. 80, S. 21–55.
Heß Corina, Danziger Wohnkultur in der Frühen Neuzeit. Untersuchungen zu Nachlassinventaren des 17. und 18. Jahrhunderts, Münster 2007.
Hoogendoorn Klaas, Bibliography of the Exact Sciences in the Low Countries from ca. 1470 to the Golden Age (1700), Leiden–Boston 2018.
Inwentarze mieszczańskie z lat 1528–1635 z ksiąg miejskich Poznania, red. Stanisław Nawrocki, Jerzy Wisłocki, Poznań 1961.
Inwentarze mieszczańskie z wieku XVIII z ksiąg miejskich i grodzkich Poznania, red. Józef Burszta, Czesław Łuczak, t. 1–2, Poznań 1962–1965.
Hermeling Paul, Volkommenes Buchhalten das ist deutliche und eigentliche Anweiss‑ und Unterrichtung der hochlöblichen Wissenschafft des kauffmänischen Buchhaltens, Danzig 1685.
Kitowski Piotr, Radecka Natalia, Normatywny model opieki nad sierotami w XVI‑wiecznych rewizjach prawa chełmińskiego. Zarys instytucji, „Czasopismo Prawno‑Historyczne“ 2012, nr 1, S. 111–125.
Kitowski Piotr, Sukcesja spadkowa w mniejszych miastach województwa pomorskiego w II połowie XVII i XVIII wieku. Studium prawno‑historyczne, Warszawa 2015.
Kizik Edmund, Eberhard Bötticher (1554–1617) Kaufmann, Chronist und Kirchenvater der Marienkirche in Danzig / Eberhard Bötticher (1554–1617) kupiec, kronikarz, witryk kościoła Mariackiego w Gdańsku [in:] Chronik der Marienkirche in Danzig. Das „Historische Kirchen‑Register“ von Eberhard Bötticher (1616) / Kronika Kościoła Mariackiego w Gdańsku. „Historisches Kirchen‑Register“ Eberharda Böttichera (1616) („Veröffentlichungen aus den Archiven Preußischer Kulturbesitz“, Bd. 67), Bearb. Christofer Herrmann, Edmund Kizik, Köln 2013, S. 69–91, 93–113.
Kizik Edmund, Gdańskie testamenty reciproce i praktyka tworzenia inwentarzy mienia w XVII–XVIII w. Danziger, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej“ 2020, nr 2, S. 205–222.
Kizik Edmund, Inwentarz pośmiertny gdańskiego rytownika Mattaeusa Deischa [in:] Portret ponad wszystko. Jacob Wessel i jego wiek. Sztuka Gdańska XVIII wieku, red. Anna Mosingiewicz, Dariusz Kaczor, Gdańsk 2005, S. 25–31.
Kizik Edmund, Morderstwo gdańskiego małżeństwa Christopha i Anny Schultz w 1593 r. [in:] Miasto i państwo na przestrzeni dziejów: studium historyczno‑prawne. Księga jubileuszowa z okazji czterdziestopięciolecia pracy naukowej oraz 70. urodzin Profesora Tadeusza Maciejewskiego, red. Michał Gałędek, Warszawa 2020, S. 83–94.
Kizik Edmund, Pamiętnik gdańszczanina Eberharda Böttichera z drugiej połowy XVI wieku, „Roczniki Historyczne” 2010, Bd. 76, S. 141–164.
Kizik Edmund, Prawo kaduka w Gdańsku w XVI–XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej“ 2004, nr 1, S. 5–14.
Kizik Edmund, Ubiory gdańskich mieszczek w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII wieku, „Rocznik Gdański“ 2007/2008, t. 67/68, S. 17–31.
Kizik Edmund, Werkverzeichnis der Schriften Eberhard Böttichers (Chroniken, Dokumentensammlungen, Tagebücher, Amtsbücher – Autographen, Abschriften und Fortsetzungen, erhaltene und verschwundene Arbeiten / Zestawienie dorobku pisarskiego Eberharda Böttichera. Kroniki, zbiory dokumentów, pamiętniki i księgi urzędowe, autografy, odpisy i kontynuacje, prace zachowane i zaginione [in:] Chronik der Marienkirche in Danzig. Das „Historische Kirchen‑Register“ von Eberhard Bötticher (1616) / Kronika Kościoła Mariackiego w Gdańsku. „Historisches Kirchen‑Register“ Eberharda Böttichera (1616) („Veröffentlichungen aus den Archiven Preußischer Kulturbesitz“, Bd. 67), Bearb. Christofer Herrmann, Edmund Kizik, Köln 2013, S. 225–255, 241–285.
Kizik Edmund, Współczesne badania polskie z zakresu historii kultury materialnej epoki nowożytnej, „Czasy Nowożytne“ 2019, nr 32, S. 12–52.
Klonder Andrzej, Wszystka spuścizna w Bogu spoczywającego. Majątek ruchomy zwykłych mieszkańców Elbląga i Gdańska w XVII wieku, Warszawa 2000.
Kock David, De luchtende Fackel van het Italiaens Boeck‑houden, Amsterdam 1663.
Księgi małoletnich Głównego Miasta Gdańska z XV wieku („Studia i Materiały do Dziejów Kancelarii w Gdańsku“, t. 3, Seria B: „Księgi Kamlarskie“, t. 2), red. Marcin Grulkowski, Warszawa 2017.
Künstler‑Inventare. Urkunden zur Geschichte der holländischen Kunst des XVIten, XVIIten und XVIIIten Jahrhunderts, Teil. 1–8, Hg. Abraham Bredius, Mitw. Otto Hirschmann, Haag 1915–1922.
Lerice Ambrosius, Eine schöne Forma des Buchhaltens nach rechter italianisch Arth unnd Weise, künstlich zusammen verfasset unnd gesellt auff den preuschen Handel, Dantzig 1606.
Mannheims Hildegard, Wie wird ein Inventar erstellt? Rechtskommentare als Quelle der Volkskundlichen Forschung, Münster 1991.
Martzen Johann Gottfried, Gründlicher Unterricht und general Erklärung des so genannten italiänischen‑kauffamännischen Buchhaltens, Danzig 1713.
Pelc Julian, Ceny w Gdańsku w XVI i XVII wieku, Lwów 1937.
Pelus‑Kaplan Marie‑Louise, Eickholter Manfred, Lübecker Inventare des 16.–18. Jahrhunderts und ihre rechtliche Grundlage. Chancen und Auswertung [in:] Wege zur Erforschung städtischer Häuser und Höfe. Beiträge zur fächerübergreifenden Zusammenarbeit am Beispiel Lübeck im Spätmittelalter und in der frühen Neuzeit, Bd. 1, Hg. Rolf Hammel‑Kiesow, Neumünster 1993, S. 279–325.
Penndorf Balduin, Die Italienische Buchhaltung im 14. und 15. Jahrhundert und Paciolis Leben und Werk, Stuttgart 1933.
Penndorf Balduin, Geschichte der Buchhaltung in Deutschland, Leipzig 1913.
Peragallo Edward, Origin and Evolution of Double Entry Bookeeping: A Study of Italian Practice from the Fourteenth Century, New York 1938.
Sangster Alan, The Printing of Pacioli’s Summa in 1494: How Many Copies Were Printed?, „Accounting Historians Journal“ 2007, no. 1, S. 125–145.
Sartorius Wolfgang, Buchhalten mit zwey Büchern nach preußischer Müntze Mass und Gewichte, [Danzig] 1592.
Sartorius Wolfgang, Ein new künstlich Rechenbüchlein auff der Linien und Feder mit viel nützlichen Regeln und Exempeln auff allerley Kauffmannschaft, [Danzig] 1592.
Simson Paul, Geschichte der Danziger Willkür, Danzig 1904.
Vine Agnes, Miscellaneous Order: Manuscript Culture and the Early Modern Organization of Knowledge, Oxford 2019.
Volckmann Adam, Neuverbesserte Notariat‑Kunst oder Hand‑ und Formularbuch, Th. 4, Leipzig 1654.
Waal Pieter G.A. de, De Engelsche vertoling van Jan Impyn’s nieuwe instructie (1e helft 16e eeuw), „Economisch Historisch Jaarboek“ 1934, vol. 18, S. 1–57.
Wojciechowski Edward, Materiały archiwalne, rękopisy i stare druki gdańskie z zakresu księgowości, „Rocznik Gdański“ 1956/1957, t. 15/16, S. 469–483.
Ympyn Christoffels Jan, Nieuwe instructie ende bewijs der looffelijcker consten des rekenboecks ende rekeninghe, Antwerp 1543.
