Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweElita rycerska krzyżackich Prus w świetle listy gwarantów pokoju brzeskiego z 1436 r. Próba charakterystyki
DOI:
https://doi.org/10.26881/sds.2023.26.10Słowa kluczowe:
knightly elite, medieval Prussia, peace treaties, guarantorsAbstrakt
The Prussian knights, who were the guarantors of the Brest peace concluded on December 31, 1435, so far were sought in the list of persons who were proposed as guarantors from January 1436. It included 195 knights. However, the final list of guarantors is contained in the treaty document of the Teutonic side, which was submitted to the Polish side on August 1, 1436. The text of the peace document includes 131 knightly guarantors, but only 109 of them were Prussian knights (44 of them were accolade). However, 5 more knights possible to be identified should be added to the Prussian guarantors mentioned in the document, who have put their seals in, but are not mentioned in the text of the treaty. This comes to a total of 114 knightly guarantors from Prussia, who can be identified on the basis of information from the treaty document. In addition to the Prussians, 18 knights from Livonia (including three accolade knights) and four from New March (including no accolade knight) were included as guarantors. A prosopographic analysis of Prussian guarantors shows that the greatest number of them were knights from Upper Prussia and the Chełmno land. Out of the 114 knights there were 61 of them, and as many as 28 of them were from the small Chełmno land. It also seems that the vast majority of knightly guarantors came from families having long standing affiliations with Prussia, even though the knightly elite could still be joined by newcomers, such as Botho von Eulenburg, a member of the great master secret council. Among the knightly guarantors, we were able to identify only one person from the city patriciate. This, together with the above mentioned conclusion concerning the origin of the vast majority of guarantors from families formerly settled in Prussia, allows for a cautious suggestion that the Prussian knighthood was already at the stage of gradually closing as a social group, which also occurred against the policy of its feudal superior. The participation of the knighthood as an active factor of political events in the 30s of the 15th century, the culmination of which was establishing the Prussian Union in 1440, probably allows to state that the “warrior” layer of Prussian knighthood, initially treated by the Teutonic Order “professionally”, has evolved into a social state – typical for the late medieval feudal states – and demanded its due participation in ruling over the state.
Downloads
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Państwowe w Gdańsku 519.41 (Księga ławnicza Pucka z lat 1398–1623) Geheimes Staastarchiv Preussischer Kulturbesitz XX.
HA, Ordensbriefarchiv, nr 7114.
Źródła drukowane
Acten der Ständetage Preussens unter der Herrschaft des Deutschen Ordens, Bd. 1–3, hrsg. v. M. Toeppen, Leipzig 1873-1882.
Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae, t. 4, ed. M. Dogiel, Vilnae 1764.
Dokumenty pokoju brzeskiego między Polską i Litwą a Zakonem Krzyżackim z 31 grudnia 1435, wyd. A. Szweda, M. Hlebionek, S. Szybkowski, J. Trupinda, współudział R. Petrauskas, S. Polechow, Toruń 2021.
Dokumenty strony polsko litewskiej pokoju mełneńskiego z 1422 roku, wyd. P. Nowak, P. Pokora, Poznań 2004.
Kodeks dyplomatyczny Polski, t. 2/2, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, Warszawa 1852.
Regesta historico diplomatica Ordinis S. Mariae Theutonicorum, Bd. 1–2, hrsg. v. E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948.
Księga ławnicza miasta Nowego nad Wisłą (1416–1527), wyd. K. Mikulski, W. Nowosad, Toruń 2012.
Pieczęcie przy dokumentach Związku Pruskiego. Akt erekcyjny i dokumenty akcesyjne, wyd. M. Hlebionek, Toruń 2017. Die Wachstafeln der Danziger Stadtbibliothek, hrsg. v. A. Bertling, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins” 1884, H. 11, s. 1–62.
Die Wachstafeln der Grossen Königlichen Bibliothek zu Kopenhagen, hrsg. v. G. v. Buchwald, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsver eins” 1881, H. 4, s. 1–33.
Literatura przedmiotu
Abe K., Die Komturei Osterode des Deutschen Ordens in Preussen 1341–1525, Köln–Berlin 1972.
Altpreussische Biographie, Bd. 1–2, hrsg. v. Ch. Krollman, K. Forstreuter, F. Gaule, Marburg 1967–1974.
Białuński G., Ród Prusa Kleca ze szczególnym uwzględnieniem rodziny von Pfeilsdorfów Pilewskich, Malbork 2006.
Białuński G., Studia z dziejów rycerskich i szlacheckich rodów pruskich (XIII–XVI wiek), Olsztyn 2012.
Białuński G., Surwiłłowie. Przykład kariery Litwinów w Prusach, „Istorijos šaltinių tyrimai” 2012, t. 4, s. 13–44.
Białuński G., Uwagi o karierze Prusów w państwie krzyżackim, „Studia z Dziejów Średniowiecza” 2015, t. 19, s. 15–26.
Bieniak J., Elita ziemi dobrzyńskiej w późnym średniowieczu i jej majątki [w:] Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, red. O. Krut¬¬ Horonziak, L. Kajzer, Włocławek 1995, s. 23–59.
Bieniak J., Możliwości i zadania polskich genealogów mediewistów [w:] Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce, red. M. Rokosz, Kraków 1995, s. 77–91.
Bieniak J., Społeczeństwo Kujaw w średniowieczu [w:] Dwie części Kujaw. Związki i podziały w dziejach regionu, red. D. Karczewski, M. Krajewski, S. Roszak, Włocławek–Inowrocław 2001, s. 45–70.
Biskup M., Bażyński Jan [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1992, s. 70–72.
Biskup M., Jan Bażyński [w:] Ludzie pomorskiego średniowiecza. Szkice biograficzne, Gdańsk 1981, s. 13–22.
Biskup M., Jan Cegenberg, współtwórca Związku Pruskiego, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 1949, t. 15, nr 1–2, s. 73–122; nr 3–4, s. 27–78.
Bonczkowska Ż., Sądowe księgi ziemskie w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w późnym średniowieczu. Przyczynek do ich funkcjonowania, „Rocznik Grudziądzki” 2013, t. 21, s. 75–86.
Borawska T., Bażyński Aleksander [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1992, s. 67, 68.
Borawska T., Bażyński Ścibor [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1992, s. 73–75.
Borawska T., Legendorf (Logendorf) Janusz [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 3, red. Z. Nowak, Gdańsk 1997, s. 41, 42.
Borawska T., Legendorf Paweł [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 3, red. Z. Nowak, Gdańsk 1997, s. 42.
Bruski K., Jan z Jani (Jański) [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 2, red. Z. Nowak, Gdańsk 1994, s. 286–288.
Bruski K., Lokalne elity rycerstwa na Pomorzu Gdańskim w okresie panowania zakonu krzyżackiego. Studium prozopograficzne, Gdańsk 2002.
Czaja R., Urbanizacja kraju [w:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. M. Biskup, R. Czaja, Warszawa 2008, s. 177–199.
Czaja R., Urzędnicy miejscy Torunia. Spisy, cz. I: do roku 1454, Toruń 1999.
Ćwikła Ł., Ród Prusów w Łęczyckiem, Sieradzkiem i Sandomierskiem do XVI wieku. Rozsiedlenie – majątki – kariery, Łódź 2019.
Długokęcki W., Kolonizacja ziemi chełmińskiej, Prus i Pomorza Gdańskiego do 1410 r. [w:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. M. Biskup, R. Czaja, Warszawa 2008, s. 200–217.
Długokęcki W., Odbudowa osadnictwa, kolonizacja i przemiany wsi w państwie krzyżackim (1411–1525) [w:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. M. Biskup, R. Czaja, Warszawa 2008, s. 375–383.
Gąsiorowski A., Polscy gwaranci traktatów z Krzyżakami XIV–XV wieku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1971, nr 2–3, s. 245–265.
Gąsiorowski A., Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970.
Gąsiorowski A., Skierska I., Początki oficjalatu kamieńskiego archidiecezji gnieźnieńskiej (wieki XIV–XV), „Kwartalnik Historyczny” 1996, t. 103, s. 3–21.
Grabowski J., Uzupełnienia i uwagi do „Spisu urzędników mazowieckich z lat 1341–1462” (Na marginesie książki Anny Supruniuk „Mazowsze Siemowitów”), „Studia Źródłoznawcze” 2015, t. 53, s. 169–183.
Grzegorz M., Analiza dyplomatyczno sfragistyczna dokumentów traktatu toruńskiego 1466 r., Toruń 1970.
Guddat W., Die Entstehung und Entwicklung der privaten Grundherrschaften in den Ämtern Brandenburg und Balga, Marburg/Lahn 1975.
Heckmann D., Amtsträger des Deutschen Ordens / Dostojnicy zakonu niemieckiego, Toruń 2020.
Hlebionek M., Szweda A., Die Urkunden des Friedens von Brest (31.12.1435) und ihre Bedeutung für die Siegelkundeund Heraldik – Editorische Herausforderungen [w:] Editionwissenschaftliches Kolloquium 2015.
Die geschichte im Bild, hrsg. v. H. Flachenecker, K. Kopiński, J. Tan decki, Toruń 2016, s. 85–101.
Hryniewicz A., Oblicza dziewiętnastowiecznego kolekcjonerstwa sfragistycznego na podstawie losów pieczęci z aktu rozejmu łęczyckiego, „Rocznik Sztuki Śląskiej” 2013, t. 22, s. 131–145.
Jóźwiak S., „Dienerzy” w służbie zakonu krzyżackiego w Prusach w drugiej połowie XIV – pierwszej połowie XV wieku. Liczebność, utrzymanie, zakwaterowanie, „Zapiski Historyczne” 2018, t. 83, s. 7–37.
Jóźwiak S., Kształtowanie się nowych elit rycerstwa i ich najważniejsi reprezentanci [w:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. M. Biskup, R. Czaja, Warszawa 2008, s. 451–455.
Jóźwiak S., Nadania na prawie rycerskim [w:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. M. Biskup, R. Czaja, Warszawa 2008, s. 217–221.
Jóźwiak S., Polityka władz zakonnych wobec rycerstwa [w:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. M. Biskup, R. Czaja, Warszawa 2008, s. 227–230.
Jóźwiak S., Walka stanów z zakonem o współudział w rządach do 1454 r. [w:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. M. Biskup, R. Czaja, Warszawa 2008, s. 342–354.
Jóźwiak S., Wielkość terytorialna i rozmieszczenie nadań [w:] Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, red. M. Biskup, R. Czaja, Warszawa 2008, s. 221–226.
Jóźwiak S., Wywiad i kontrwywiad w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach. Studium nad sposobami pozyskiwania i wykorzystywaniem poufnych informacji w późnym średniowieczu, Malbork 2004.
Jóźwiak S., Kwiatkowski K., Szweda A., Szybkowski S., Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim w latach 1409–1411, Malbork 2010.
Jóźwiak S., Szweda A., Dwór wielkich mistrzów zakonu krzyżackiego w Malborku. Siedziba i świeckie otoczenie średniowiecznego władcy zakonnego, Toruń 2022.
Jóźwiak S., Trupinda J., Organizacja życia na zamku krzyżackim w Malborku w czasach wielkich mistrzów (1309–1457), wyd. 2, Malbork 2011.
Jähnig B., Dostojnicy i urzędnicy zakonu krzyżackiego w Prusach [w:] Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII–XVI wieku, red. R. Czaja, A. Radzimiński, Toruń 2013, s. 279–329.
Jähnig B., Junge Edelleute am Hof des Hochmeisters in Marienburg um 1400 [w:] idem, Vorträge und Forschungen zur Geschichte des Preussenlandes und des Deutschen Ordens im Mittelalter. Ausgewählte Beiträge zum 70. Geburtstag am 7. Oktober 2011, Hrsg. H.-J. Kämpfert, B. Kämpfert, Münster 2011, s. 207–232.
Kasiske K., Beiträge zur Bevölkerungsgeschichte Pommerellens im Mittelalter, Königsberg 1942.
Kasiske K., Das deutsche Siedelwerk des Mittelalters in Pommerellen, Königsberg 1938.
Kasiske K., Die Siedlungstätigkeit des Deutschen Ordens im östlichen Preussen bis zum Jahre 1410, Königsberg 1934.
Kętrzyński W., O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, wyd. 2, Olsztyn 2009.
Kętrzyński W., O narodowości polskiej w Prusiech Zachodnich za czasów krzyżackich. Studium historyczno etnograficzne, Kraków 1874.
Koczerska M., Kancelarie i dokumentacja kościelna [w:] Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015, s. 339–388.
Kwiatkowski K., Zakon krzyżacki jako „corporatio militaris”, cz. 1: Korporacja i krąg przynależących do niej. Kulturowe i społeczne podstawy działalności militarnej zakonu w Prusach, Toruń 2012.
Łosowski J., Akta sądów i urzędów szlacheckich w XIV–XVIII wieku [w:] Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015, s. 253–338.
Mülverstedt G.A. v., Amtshauptleute und Landrichter im Regierungbezirk Marienwerder, „Zeitschrift des Historischen Vereins für den Regierungsbezirk Marienwerder” 1882, Bd. 6, s. 1–39.
Mülverstedt G.A. v., Die älteste Vasallen register des Samlandes, sowie der Gebiete Insterburg und Gerdauen aus dem Jahre 1436. In genealogisch historischer Beziehung, „Der Neuen Preussischen Provinzial-Blätter Andere Folge” 1855, Bd. 7, s. 178–195, 256–291.
Mülverstedt G.A. v., Geschichtliche Nachrichten von dem altpreusisschen Adelsgeschlecht von Ostau, Magdeburg 1886.
Mülverstedt G.A. v., Geschichtliche Nachrichten von dem Geschlecht von Gaudecker, Magdeburg 1877.
Mülverstedt G.A. v., Das Geschlecht von Sparwein in Preussen, „Der Neuen Preussischen Provinzial-Blätter Andere Folge” 1856, Bd. 9, s. 288–298, 314–331.
Neitmann K., Zur Revindikationspolitik des Deutschen Ordens nach Tannenberg. Die Auseinandersetzung zwischen dem Deutschen Orden und Polen-Litauen um die Ratifizierung des Friedensvertrages vom Melno-See 1422/1423, „Jahrbücher für Geschichte Ost europas. Neue Folge” 1983, Bd. 31, s. 50–80.
Neitmann K., Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen 1230–1449, Köln–Wien 1986.
Nowak P., Pokora P., Wstęp [w:] Dokumenty strony polsko litewskiej pokoju mełneńskiego z 1422 roku, wyd. iidem, Poznań 2004, s. VII–IX.
Pelech M., Die hochmeisterlichen Räte vom Jahre 1412. Ein Beitrag zur Personengeschichte des Deutschordenslandes Preussen, „Altpreussische Geschlechterkunde. Neue Folge” 1982, Bd. 13, s. 65–105.
Pelech M., Die hochmeisterlichen Räte vom Jahre 1412: ihre Tätigkeit und Bedeutung, „Blätter für deutsche Landesgeschichte” 1983, Bd. 119, s. 32–68.
Słownik historyczno geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, oprac. K. Porębska, M. Grzegorz, Wrocław 1971.
Supruniuk A., Mazowsze Siemowitów (1341–1442). Dzieje polityczne i struktury władzy, Warszawa 2010.
Supruniuk A., Otoczenie księcia mazowieckiego Siemowita IV (1374–1426). Studium o elicie politycznej Mazowsza na przełomie XIV i XV wieku, Warszawa 1998.
Szczurowski P., Ród heraldyczny Prus na Mazowszu w XIII–XVI wieku, Sandomierz 2018.
Szweda A., Dokumenty pokoju brzeskiego z 31 grudnia 1435 – wprowadzenie do tematu [w:] Pabaisko mūšis ir jo epocha. Straipsnių rinkinys, Vilnius 2017, s. 69–90.
Szweda A., Mikołaj z Ryńska chorąży ziemi chełmińskiej i Jaszczurkowcy [w:] Szkice z dziejów Ryńska. W 600 lat od śmierci Mikołaja z Ryńska, red. W. Rozynkowski, Pelplin–Ryńsk 2011, s. 9–32.
Szweda A., Organizacja i technika dyplomacji polskiej w stosunkach z zakonem krzyżackim w Prusach w latach 1386–1454, Toruń 2009.
Szweda A., Wstęp dyplomatyczny. O dokumentach pokoju brzeskiego [w:] Dokumenty pokoju brzeskiego między Polską i Litwą a zakonem krzyżackim z 31 grudnia 1435, wyd. A. Szweda, M. Hlebionek, S. Szybkowski, J. Trupinda, współudział R. Petrauskas, S. Polechow, Toruń 2021, s. 43–58.
Szybkowski S., Kościeleccy ze Skępego herbu Ogon i ich protoplaści. Studium z dziejów późnośredniowiecznej rodziny możnowładczej, Gdańsk 2018.
Szybkowski S., Kujawska szlachta urzędnicza w późnym średniowieczu (1370–1501), Gdańsk 2006.
Szybkowski S., Mikołaj z Buchwaldu [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 3, red. Z. Nowak, Gdańsk 1997, s. 217, 218.
Szybkowski S., Najstarsze księgi ziemskie i grodzkie Kujaw Brzeskich i Inowrocławskich (XIV–XV w.) [w:] Formuła, archetyp, konwencja w źródle historycznym, red. A. Górak, K. Skupieński, Lublin– Radzyń Podlaski–Siedlce 2006, s. 199–219.
Szybkowski S., Kancelaria wielkiego księcia Witolda w dobie wielkich konfliktów z zakonem krzyżackim w latach 1409–1422. Organizacja, zadania, personel [w:] Kancelaria wielkich mistrzów i polska kancelaria królewska w XV wieku, red. J. Trupinda, Malbork 2006, s. 299–318.
Szybkowski S., Krzyżacki szpieg, lubelski mieszczanin i sandomierski chorąży. Kilka uwag w sprawie badań prozopograficznych personelu kancelarii wielkiego księcia Witolda, „Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza” 1997, t. 4, s. 247–276.
Szybkowski S., Ród Cielepałów. Studium genealogiczne, Gdańsk 1999.
Szybkowski S., W krzyżackiej służbie. Dobrzyńscy dinerzy wielkich mistrzów i urzędników zakonnych na przełomie XIV i XV wieku [w:] „Inter Regnum et Ducatum”. Studia ofiarowane profesorowi Janowi Tęgowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Białystok 2018, s. 577–597.
Urzędnicy województwa bełskiego i ziemi chełmskiej XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. H. Gmiterek, R. Szczygieł, Kórnik 1992.
Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela, T. Nowakowski, E. Opaliński, G. Rutkowska, T. Zielińska, Kórnik 1992.
Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII–XV wieku. Spisy, oprac. J. Bie niak, S. Szybkowski, Kórnik 2014.
Urzędnicy łęczyccy, sieradzcy i wieluńscy XIII–XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, A. Szymczakowa, Wrocław 1985.
Urzędnicy małopolscy XII–XV wieku. Spisy, oprac. J. Kurtyka, T. Nowakowski, F. Sikora, A. Sochacka, P.K. Wojciechowski, B. Wyrozumska, Wrocław 1990.
Urzędnicy podolscy XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. E. Janas, W. Kłaczewski, J. Kurtyka, A. Sochacka, Kórnik 1998.
Urzędnicy województwa ruskiego XIV–XVIII wieku (ziemie halicka, lwowska, przemyska, sanocka). Spisy, oprac. K. Przyboś, Wrocław 1987.
Urzędnicy wielkopolscy XII–XV wieku. Spisy, oprac. M. Bielińska, A. Gąsiorowski, J. Łojko, Wrocław 1985.
Thielen P.G., Die Verwaltung des Ordensstaates Preussen vornehmlich im 15. Jahrhundert, Köln–Graz 1965.
Vercamer G., Die Komturei Königsberg und der sich entwickelnde ostpreussische Adel am Beispiel der Familie Perbandt [w:] 750 Königsberg. Beitrage zur Geschichte einer Residenzstadt auf Zeit, hrsg. v. B. Jähnig, Marburg 2008, s. 89–137.
Vercamer G., Siedlungs , Sozial und Verwaltungsgeschichte der Komturei Königsberg in Preussen (13.–16 Jahrhundert), Marburg 2010.
Wenskus R., Eine prussische Familie in Pomerellen und ihre Erben [w:] Europa Slavica – Europa Orientalis, Berlin 1980, s. 399–422.
Wenskus R., Die gens Candein. Zur Rolle des preussischen Adel bei der Eroberung und Verwaltung Preussens, „Zeitschrift für Ostfor schung” 1961, Bd. 10, s. 84–103.
Wenskus R., Studien zur Geschichte der Ritterschaft im Ordensland Preussen. Zur mittelalterlichen Geschichte des Geschlechts von Manstein, „Altpreussische Geschlechterkunde. Neue Folge” 1982, Bd. 13, s. 51–64.
Wenskus R., Studien zur Geschichte der Ritterschaft im Ordensland Preussen II. Sieben Geschlechter, „Altpreussische Geschlechter kunde. Neue Folge” 1984–1985, Bd. 15, s. 1–72.
Wilska M., Mazowieckie środowisko dworskie Janusza Starszego. Studium społeczne, Warszawa 2012.
Wolff A., Studia nad urzędnikami mazowieckimi 1370–1526, Wrocław 1962.
Wroniszewski J., Metoda genealogiczno rodowa w badaniach historii społecznej. Bilans i perspektywy [w:] Historia społeczna późnego średniowiecza. Nowe badania, red. S. Gawlas, Warszawa 2011.
Wroniszewski J., „Nobiles Sandomirienses”. Rody Dębnów, Janinów, Grzymałów, Doliwów i Powałów, Kraków 2013.
Wroniszewski J., Szlachta ziemi sandomierskiej w średniowieczu. Zagadnienia społeczne i gospodarcze, Poznań–Wrocław 2001.
Wunder H., Siedlungs und Bevölkerungsgeschichte der Komturei Christburg (13.–16. Jahrhundert), Wiesbaden 1968.
