Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweUwagi na temat gdańskiego budownictwa publicznego drugiej połowy XVI i pierwszej połowy XVII wieku pod kątem zaopatrzenia w materiał kamieniarski
Abstrakt
Works of architecture and stone sculpture would never have been created without the existence of a supply network enabling access to assets crucial for their production, including stone. Based on archive quarries and analysis of existing works of architecture and stone sculpture, this article focuses on the importation of stone for the building and stonecutting industry in early modern Gdańsk. In the second half of the 16th and the first half of the 17th century the city was experiencing an era of economic prosperity and became a major center of architecture and stone sculpture in the Baltic region and the Polish-Lithuanian Commonwealth. The Gdańsk authorities put much effort into securing suitable stone necessary to carry out their ambitious projects. Builders and sculptors based in the Baltic metropolis applied various kinds of stone imported from abroad, including limestone from Oland and Sweden, sandstone quarried in Bückeburg and Bentheim, Belgian marble, and English alabaster. The kind of stone most commonly used in local architecture and sculpture was, however, the sandstone from the Isle of Gotland. To obtain this material the city authorities often approached the Danish king, as revealed by numerous letters preserved in Gdańsk and Copenhagen archives. Each year several shipments of Gotland stone would arrive in the city, the amount of stone reaching up to 10,000 cubic feet. Some of the material destined for the public building works was then prepared by workers supervised by the ‘Bauknecht’. He was an official appointed by the city authorities to support the public building industry and to facilitate the work of specialized building and sculpting workshops by overlooking low-skilled workers and supply of materials. Some of the local builders and stonecutters were also involved in the importation of stone from Gotland. Besides carrying out major architectural and sculptural works, at least some of the guild masters running large workshops were engaged in the supply of necessary materials. For this reason, they had to maintain a network of professional contacts within the Baltic region and beyond. The most prominent among them was Willem van der Meer, called Barth, a stonecutter from Ghent established in Gdańsk. Between roughly 1590 and 1610, he supplied the city with a large amount of Gotland stone, including that used for the building of the Great Arsenal. Other important members of the local milieu engaged in the stone trade were Willem and Abraham van den Blocke as well as Wilhelm Richter, continuator of Van den Blocke’s enterprise often engaged by the city authorities. These findings broaden our understanding of the professional practices of builders and stone sculptors in Gdańsk and the Baltic region in the late 16th and in the 17th centuries.
Downloads
Bibliografia
Ambrosii Simigíani Historia Rerum Ungaricarum et Transivanicarum, red. Josephus Benigni de Mildenberg, Cibini 1840.
Bartetzky Arnold, Das Grosse Zeughaus in Danzig. Baugeschichte. Architekturgeschichtliche Stellung. Repräsentative Funktion (Forschungen zur Geschichte und Kultur des östlichen Mitteleuropa, Bd. 9), Stuttgart 2000.
Bädeker Gustav, Chronologische Notizen aus der Baugeschichte der wesentlichsten Danziger Bauwerke, Danzig 1879.
Blech Ernst, Danzig als Kunststätte, Danzig 1904.
Bukal Grzegorz, Fortyfkacje Gdańska i ujścia Wisły 1454–1793. Studium z dziejów nowożytnej architektury militarnej, Sopot 2012.
Cuny Georg, Danzigs Kunst und Kultur in 16. und 17. Jahrhundert, Frankfurt am Main 1910.
Czapliński Władysław, Przyczynki do dziejów mecenatu artystycznego Zygmunta III [w:] Sarmatica Artistica. Księga pamiątkowa ku czci profesora Władysława Tomkiewicza, Warszawa 1968, s. 95–101. Dressler Helga, Alexander Colin, Karlsruhe 1973.
Dybaś Bogusław, Fortece Rzeczpospolitej. Studium z dziejów budowy fortyfkacji stałych w państwie polsko-litewskim w XVII wieku, Toruń 1998.
Ehrenberg Hermann, Die Kunst am Hofe der Herzöge von Preußen, Leipzig–Berlin 1899.
Fischinger Andrzej, Santi Gucci, architekt i rzeźbiarz królewski XVI wieku, Kraków 1969.
Foltz Max, Der Danziger Stadthaushalt am Ende des 16. Jahrhunderts, „Zeitschrif des Westpreußischen Geschiechtsvereins” 1907, Bd. 49, s. 131–184.
Foltz Max, Geschichte des Danziger Stadthaushalt, Danzig 1912.
Friedrich Jacek, Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII wieku, Gdańsk 1995.
Friedrich Jacek, Recenzja z: Arnold Bartetzky, Das Grosse Zeughaus in Danzig. Baugeschichte. Architekturgeschichtliche Stellung. Repräsentative Funktion, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 2000, Bd. 1, Text, s. 290; Bd. 2. Abbildungen, il. 329 (Forschungen zur Geschichte und Kultur des östlichen Mitteleuropa, Bd. 9), „Zapiski Historyczne” 2002, t. 67, nr 1, s. 188–195.
Gebser August Rudolf, Ernst August Hagen, Der Dom zu Königsberg in Preußen. Eine kirchenund kunstgeschichtliche Schilderung, Königsberg 1833.
Gębarowicz Mieczysław, Artyści – przedsiębiorcy epoki renesansu, „Biuletyn Historii Sztuki” 1969, R. 31, nr 3, s. 257–275.
Goldthwaite Richard A., Te Building of Renaissance Florence. An Economic and Social History, Baltimore–London 1980.
Hahlweg Werner, Das Kriegswesen der Stadt Danzig, Bd. 1, Die Grundzüge der Danziger Wehrverfassung 1454–1793, Osnabrück 1982.
Harris Dianne, Social History: Identity, Performance, Politics, and Architectural Histories, „Journal of the Society of Architectural Historians” 2005, t. 64 , nr 4, s. 421–422.
Heydel Maria, Richter Wilhelm [w:] Słownik Artystów Polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.), t. 8, red. Urszula Makowska, Katarzyna Mikocka-Rachubowa, Warszawa 2007, s. 349–351.
Hoburg Karl, Geschichte der Festungswerke Danzigs, Danzig 1852.
Honnens de Lichtenberg Hanne, Some Netherlandish artists employed by Frederick II, „Hafnia” 1981, nr 8, s. 51–71.
Hurx Merlijn, Architecture as Profession. Te origins of architectural practice in the Low Countries in the ffeenth century (Architectura Moderna, t. 13), Turnhout 2018.
Hurx Merlijn, City Churches in Holland – Combining Ambition with Pragmatic Building Strategies (1350–1550) [w:] Kirche als Baustelle. Große Sakralbauten des Mittelalters, red. Katja Schröck, Bruno Klein, Stefan Bürger, Köln–Weimar–Wien 2013, s. 182–195.
Jamski Piotr, Te Building Stones of Zygmunt III in the Grand Duchy of Lithuania [w:] Actes du XIVe Colloque International de Glyptographie du Chambord, red. JeanLouis van Belle, Braine-le-Château 2005, s. 503–522.
Januszek Agnieszka, Rezydencja królewska w Niepołomicach w czasach panowania Zygmunta Augusta. 1548–1572, Lublin 2006.
Johannsen Hugo, Slotskirker på Koldinghus, Kirkerne i Kolding (Danmarks kirker, t. 17), Københaven 2009.
Jolly Anna, Netherlandish sculptors in sixteenth century northern Germany and their patrons, „Simiolus. Netherlandish Quarterly for the History of Art” 1999, t. 27, nr 3, s. 121–123.
Jolly Anna, Philip Brandin, ein niederländischer Bildhauer des 16. Jahrhundert im Dienst der Herzöge von Mecklenburg, „Oud Holland” 1999, R. 113, nr 1–2, s. 13–34.
Kaladžinskaitė Auksė, Nauji duomenys apie Liachovičių pilies statybą, „Menotyra. Studies of Art” 2006, t. 43, nr 2, s. 31–34.
Kancelliest Brevbøger vedrørende Danmarks indre Forhold, 1580–1583, red. Laurs Laursen, Københaven 1903.
Kancelliest Brevbøger vedrørende Danmarks indre Forhold, 1593–1596, red. Laurs Laursen, Københaven 1910.
Kancelliest Brevbøger vedrørende Danmarks indre Forhold, 1596–1602, red. Laurs Laursen, Københaven 1913.
Kancelliest Brevbøger vedrørende Danmarks indre Forhold, 1609–1615, red. Laurs Laursen, Københaven 1916.
Kancelliest Brevbøger vedrørende Danmarks indre Forhold, 1616–1620, red. Laurs Laursen, Københaven 1919.
Kancelliest Brevbøger vedrørende Danmarks indre Forhold, 1621–1623, red. Laurs Laursen, Københaven 1922.
Keyser Erich, Die Baugeschichte der Stadt Danzig, Köln–Wien 1972.
Kloeppel Otto, Das Stadtbild von Danzig in den drei Jahrhunderten seiner großen Geschichte, Danzig 1937.
Kramm Walther, Die beiden ersten Kasseler Hofildhauerwerkstäten im 16. und 17. Jahrhundert, „Marburger Jahrbuch für Kunstwissenschaf” 1936, nr 8, s. 329–390.
Kriegseisen Anna, Konstrukcja i techniki montażu oraz wykończenia ołtarzy i epitafów powstałych w gdańskich warsztatach kamieniarskich w XVII w., „Porta Aurea” 2014, t. 13, s. 56–73.
Król Danuta, Woźniak Piotr, Zakrzewski Leszek, Kamienie szwedzkie w kulturze i sztuce Pomorza, Gdańsk 2004.
Kruszyński Tadeusz, Stary Gdańsk i historya jego sztuki, Kraków 1912.
Krzysiak Franciszek, Supliki Hansa Kramera i Willema van den Blocke do Rady Miejskiej w Gdańsku, „Porta Aurea” 1999, t. 6, s. 59–78.
Lengnich Gottfried, Ius publicum civitatis Gedanensis, oder Der Stadt Danzig Verfassung und Rechte, nach der Originalhandschrif des Danziger Stadtsarchivs, wyd. Otto Günther, Danzig 1900.
Lipińska Aleksandra, Eastern Outpost. Te sculptors Herman van Hutte and Hendrik Horst in Lviv c. 1560–1610, „Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek” 2013, Jg. 63, s. 136–169.
Lipińska Aleksandra, Netherlandish artists and crafsmen at the court of Julius, Duke of Brunswick-Lüneburg [w:] Te Artist between Court and City (1300–1600), red. Dagmar Eichberger, Philippe Lorentz, Andreas Tacke, Petersberg 2017, s. 268–279.
Lipińska Aleksandra, Wewnętrzne światło. Południowoniderlandzka rzeźba alabastrowa w Europie Środkowo-Wschodniej, Wrocław 2007.
Łyczak Bartłomiej, Kontrakty z Janem Herberkiem, budowniczym i mieszczaninem kłodawskim na budowę kościoła Jezuitów w Grudziądzu (1646) oraz renowację zamku w Rogóźnie (1647), „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” 2016, t. 47, s. 43–58.
Müller Jürgen, Giovanni Maria Nosseni und die Dresdner Kunst Kunst zwischen 1580 und 1620 [w:] In fürstlichem Glanz. Der Dresdner Hof um 1600, red. Dirk Syndram, Antje Scherner, Drezden 2004, s. 34–45.
Ottenheym Konrad, Hendrick de Keyser and Denmark [w:] Reframing the Danish Renaissance. Problems and Prospects in a European Perspective, red. Michael Andersen, Birgitte Bøggild Johannsen, Hugo Johannsen, Copenhagen 2011, s. 313–324.
Res Polonicae ex Archivo Regni Daniae II pars (Elementa ad fontium editiones, t. 20), ed. Carolina Lanckorońska, Romae 1969.
Scholten Frits, De Nederlandse handel in Italiaans marmer in de 17de eeuw, „Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek” 1993, Jg. 44, s. 197–214.
Skibiński Franciszek, Przyczynki do dziejów nowożytnego budownictwa i kamieniarstwa w Gdańsku na podstawie historii budowy Spichrza Królewskiego (1606–1608) tzw. Starej Apteki (1636–1638) i Małej Zbrojowni (1643–1645), „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” 2017, t. 48, s. 57–72.
Skibiński Franciszek, Warsztat Abrahama van den Blocke i publiczne przedsięwzięcia budowlane w Gdańsku w pierwszej ćwierci XVII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki” 2015, R. 77, nr 2, s. 241–264.
Skibiński Franciszek, Willem van den Blocke. Niderlandzki rzeźbiarz nad Bałtykiem w XVI i na początku XVII w., Toruń 2015.
Sylwestrzak Hubert, Jolanta Kachnic, Kamienne tworzywo sztuki, Toruń 2010.
Szmydki Ryszard, Artystyczno-dyplomatyczne kontakty Zygmunta III Wazy z Niderlandami Południowymi, Lublin 2008.
Szmydki Ryszard, Marbres mosans dans les demeures royal es en Pologne sous Sigismond III Vasa [w:] Pouvoir(s) de marbres, Dossier de la Commission Royale des Monuments, Sites et Fouilles, Liège 2004, s. 77–84.
Szmydki Ryszard, Południowoniderlandzkie marmury w Zamku Królewskim w Warszawie za Zygmunta III, „Kronika Zamkowa” 2000, nr 40, s. 5–17.
Tatarkiewicz Władysław, Czarny marmur w Krakowie [w:] O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku. Architektura, rzeźba, Warszawa 1966, s. 347–399.
Tussenbroek Gabri van, Amsterdam and the International Trade in Stone, Brick and Wood [w:] Te Low Countries at the Crossroads. Netherlandish Architecture as an Export Product in Early Modern Europe (1480–1680) (Architectura Moderna, t. 8), red. Krista De Jonge, Konrad Ottenheym, Turnhout 2013, s. 195–208.
Tussenbroek Gabri van, Belgisch marmer in Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden (1500–1700), „Bulletin KNOB” 2001, Jg. 100, s. 49–71.
Tussenbroek Gabri van, Te Architectural Network of the Van Neurenberg Family in the Low Countries (1480–1640) (Architectura Moderna, t. 4), Turnhout 2006.
Tylicki Jacek, Meer, van der, czyli Barth [w:] Słownik biografczny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 3, red. Stanisław Gierszewski, Zbigniew Nowak, Gdańsk 1997, s. 180–185.
Voort Heinrich, Abbau, Absatz und Verwendung von Bentheimer Sandstein in acht Jahrhunderten [w:] Schrifenreihe des Sandsteinmuseums Bad Bentheim, Bd. 1, Bad Bentheim 2000, s. 3–18.
Voort Heinrich, Die gräfich bentheimschen Bergemister. Ein Beitrag zur Geschichte des Sandsteinbruchs in der Grafschaf Bentheim, „Jahrbuch des Heimatvereins der Grafschaf Bentheim” 1968, Jg. 62, s. 87–105.
Voort Heinrich, Die Holländischen Steinhandelngesellschafen in der Grafschaf Bentheim, „Overijsselsch Reyt en Geschiedenis” 1970, Jg. 85, s. 1–22.
Wardzyński Michał, „Alabastry ruskie” – dzieje eksploatacji i zastosowania w małej architekturze i rzeźbie na Rusi, w Koronie i na Śląsku w XVI w. [w:] Między Wrocławiem a Lwowem. Sztuka na Śląsku, w Małopolsce i na Rusi Koronnej w czasach nowożytnych, red. Andrzej Betlej, Katarzyna Brzezina-Scheurer, Piotr Oszczanowski, Wrocław 2011, s. 41–60.
Wardzyński Michał, Analiza materiałowa zabytków małej architektury i rzeźby kamiennej z XVI i początku XVII wieku w Wilnie i Nieświeżu [w:] Sztuka Kresów Wschodnich, t. 6, red. Andrzej Betlej, Piotr Krasny, Kraków 2006, s. 187–223.
Wardzyński Michał, Artifces chencinenses. Miejsce i rola warsztatów chęcińskich w produkcji kamieniarsko-rzeźbiarskiej w Rzeczpospolitej (koniec XVI – 1. Połowa XVII wieku) [w:] Franciszka z Krasińskich Wettyn. Księżna Kurlandii i Semigalii, prababka dynastii królów włoskich. Dziedzictwo rodziny Krasińskich w regionie świętokrzyskim, red. Dariusz Kalina, Radosław Kubicki, Michał Wardzyński, Kielce 2012, s. 151–169.
Wardzyński Michał, Foreign Marble and other building Material in Polish Renaissance and Baroque Sculpture during the Sixteenth and Seventeenth Cetury [w:] Actes du XIVe Colloque International de Glyptographie de Cardoue, red. Jean-Luis van Belle, Braine-le-Château 2005, s. 527–533.
Wardzyński Michał, Import kamieni i dzieł rzeźby z Gotlandii i Olandii do Rzeczpospolitej (od XIII do 2. połowy XVIII w.), „Porta Aurea” 2010, t. 9, s. 45–119.
Wardzyński Michał, Marmo bianco statuario z Carrary oraz inne importowane gatunki marmurów włoskich w małej architekturze i rzeźbie na terenie dawnej Rzeczpospolitej od XVI do XVIII w., „Porta Aurea” 2014, t. 13, s. 91–135.
Wardzyński Michał, Marmur i alabaster w rzeźbie i małej architekturze Rzeczpospolitej. Studium historyczno-materiałoznawcze przemian tradycji artystycznych od XVI do początku XVIII wieku, Warszawa 2015.
Wardzyński Michał, Marmury i wapienie południowniderlandzkie na ziemiach polskich od średniowiecza do 2. poł. XVIII w. Import i zastosowanie w małej architekturze i rzeźbie kamiennej, „Biuletyn Historii Sztuki” 2008, R. 70, nr 3–4, s. 307–357.
Wardzyński Michał, Między Italią a Niderlandami. Środkowoeuropejskie ośrodki kamieniarsko-rzeźbiarskie wobec tradycji nowożytnej. Uwagi z dziedziny materiałoznawstwa [w:] Materiał rzeźby. Między techniką a semantyką, red. Aleksandra Lipińska, Wrocław 2009, s. 425–455.
Weber-Kozińska Maria, Z problematyki historii kamieniarstwa w Polsce, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1958, t. 3, nr 1, s. 61–84.
Zabytki kamienne i metalowe, ich niszczenie i konserwacja proflaktyczna, red. Wiesław Domasłowski, Toruń 2011.
Zimnowoda-Krajewska Bożena, Architektoniczny płaszcz Zielonej Bramy [w:] Zielona Brama w Gdańsku, red. Janusz Pałubicki, Gdańsk 2004, s. 129–143.
