Dwa kościoły. Budownictwo kultowe w międzywojennych Niemczech jako przestrzeń modernistycznych eksperymentów
Słowa kluczowe:
modernizm, awangarda, architektura sakralna, Pomorze, bauhausAbstrakt
The time between WW I and II was a period of intensive development of church architecture in Germany. In the new situation after the defeat in WW I on the wave of Christian renewal movements, the concept of the church as a building corresponding to its functions, as an object expressing the character of religion and the vision of a congregation as a community in modern society was re-formulated. The dynamically developing church architecture was an area of intense experiments (especially in the 1920s.), creating new forms, as well as devising new iconography by Rudolf Schwartz, Otto Bartning, or Dominikus Böhm. The paper draws attention to a certain community of the main antagonized Christian and Protestant denominations on the example of two buildings erected on the eastern periphery of the then Germany (from 1945 constituting the western part of Poland): the Catholic Church of St Anthony in Schneidemühl (now: Piła, Hans Herkommer, 1928–1930) and the Protestant Cross-Church in Stettin (now: Szczecin, Adolf Thesmacher, 1929–1931). The first was built in a small town as a representative seat of the Prelature, a branch of the Catholic Church in the Protestant region, near the then border with (revived again) Poland. The building is a continuation of an innovative and conservative concept realized by Herkommer at the Frauenfriedenskirche in Frankfurt am Main (1927–1929), and is a testimony to the search for forms expressing the rationalist aspirations for the renewal of the Catholic Church, however without abandoning the main principles of the Tradition. For this purpose, Herkommer applies ‘industrial’ forms used in the Bauhaus circle, creating a clearly avant-garde building: not only in the local context of a small border town of eastern Germany, but also in the Catholic tradition of sacred architecture. Hiring an avant-garde architect and using modernist forms was the decision of one man: Monsignor Maximilian Kaller, the leader of the Prelature. The Church of the Cross in Szczecin was raised in a luxurious district of a great Protestant city, so it was the parish church of the Protestant elite. Although built of brick and clearly referring to the tradition of the Gothic architecture of this region, the Church of the Cross also reveals its striving for the maximum reduction of forms and the use of the language of abstraction. When building a Protestant church, Thesmacher resorted to forms applied primarily in Catholic architecture, especially to the forms used by Herkommer. Thesmacher created a facility expressing attachment to the local tradition and manifesting the modernity of the Evangelical church in Pomerania. As a result, both churches are a testimony to functionalist aspirations, although, of course, the functions differed from those on which, for example, the founders of the Bauhaus were focused.
Downloads
Bibliografia
Androchowicz Andrzej, Adolf Thesmacher [w:] Encyklopedia Pomorza Zachodniego-pomeranica, pl, http://encyklopedia.szczecin.pl/wiki/Adolf_Thesmacher [dostęp: 29.03.2020].
Badstübner-Gröger Sibylle, Bollé Michael, Paschke Ralph, Berlin, Berlin–München 2 2000 (Handbuch der Deutschen Kunstdenkmäler Georg Dehio, 8).
Brennecke Hans Christoph, Protestantischer Kirchenbau an der Wende zum 20. Jahrhundert [w:] Geschichte des protestantischen Kirchenbaues. Festschrift für Peter Poscharsky zum 60. Geburtstag, Hg. Klaus Raschzok, Reiner Sörries, Erlangen 1994.
Busch Karl, Pinand, Jan Hubert [w:] Allgemeines Lexikon der Bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart. Begründet von Ulrich Thieme und Felix Becker, Bd. 27, Piermaria–Ramsdell, Hg. Hans Vollmer, Leipzig 1933, s. 50–51.
Dominikus Böhm (1880–1955), Raum ist Sehnsucht. Der Kirchenbaumeister Dominikus Böhm 1888–1955 [katalog wystawy], Hg. Wolfgang Voigt, Ingeborg Flagge, Deutsches Architekturmuseum, Frankfurt am Main, Tübingen–Berlin 2005.
Chojecka Ewa, Kościół św. Józefa w Zabrzu na tle krajobrazu artystycznego Górnego Śląska, Katowice 1999.
Durth Werner, Pehnt Wolfgang, Wagner-Conzelmann Sandra, Otto Barning, Architekt einer sozialen Moderne, Darmstadt 2017.
Dawidowski Robert, Długopolski Ryszard, Szymski Adam M., Architektura modernistyczna lat 1928–1940 na obszarze Pomorza Zachodniego, Szczecin 2001.
Dittmann Marlen, Die Baukultur im Saarland 1904–1945, „Saarland Hefte” 2004, Bd. 3, s. 45–47.
Festschrift zur Einweihung der Antoniuskirche in Schneidemühl am 15. Juni 1930. Schneidemühl 1930.
Fissbare Anke, Konstruktion und Raumform im Kirchenbau der Moderne: die Längsbinderkirchen von Hans Herkommer, „In situ.” 2015, Bd. 7, H. 1, s. 117–124.
Geschichte der Kirchen in Sankt Marien, Hg. Kirchengemeinde Sankt Marien Frankfurt am Main, Frankfurt am Main 2017.
Glińska Maria, Niderlandyzm w sztuce Pomorza Zachodniego w czasach nowożytnych [w:] Niderlandyzm w sztuce polskiej. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Toruń, grudzień 1992, red. Tadeusz Chrzanowski, Warszawa 1995, s. 186–188.
Gorzelik Jerzy, Kościół św. Józefa w Zabrzu – arcydzieło architektury sakralnej, „Zeszyty Edukacji Kulturalnej” 2005, t. 48, s. 154–163.
W.H. [Hegemann, Werner], Die Frauenfriedenskirche in Frankfurt am Main. Architekt: Hans Herkommer, „Wasmuths Monatshefte für Baukunst und Städtebau” 1930, Bd. 14, s. 406–410.
Heyen Helmut, Dieyty Kirchen Stettins und ihre Geschichte, Stettin 1936.
Jankiewicz Patryk, Kościół św. Antoniego w Pile. Przewodnik. Piła 2009.
Janssen Heinrich M., 50 Jahre St. Antoniusgemeinde Schneidemühl, Hildesheim 1980.
Jöckle Clemens, Albert Boßlet (1880–1957). Ein Kirchenbaumeister zwischen Historismus und Moderne, „Jahrbuch des Vereins für Christliche Kunst in München” 1993, Bd. 19, s. 542–617.
Karp Hans-Jürgen, Bendel Rainer, Bischof Maximilian Kaller (1880–1947). Seelsorger in den Herausforderungen des 20. Jahrhunderts, Münster 2017.
Klauser Manuela, Ikonische Kirchen. Pfarrkirchenbau an Rhein und Ruhr zwischen Historismus und Moderne, Regensburg 2019.
Kozińska Bogdana, Rozwój przestrzenny Szczecina od początku XIX w. do II wojny światowej, Szczecin 2002.
Laible Ulrike, Bauen für die Kirche. Der Architekt Michael Kurz (1876–1957), Berlin 2003.
Gerhard Langmaack, Evangelischer Kirchenbau im 19. Und 20. Jahrhundert. Geschichte – Dokumentation – Synopse, Kassel 1971.
Ławrynowicz Janusz, Adolf Thesmacher [w:] Encyklopedia Szczecina. Suplement 3, red. Tadeusz Białecki, Szczecin 2010, s. 111.
Makała Rafał, Między prowincją a metropolią. Architektura Szczecina w latach 1891–1918, Szczecin 2011.
Makała Rafał, Nawiązania do tradycji nowożytnej w ceglanej architekturze wczesnomodernistycznej północnych Niemiec, „Porta Aurea” 2018, t. 17, s. 94–111.
Makała Rafał, Neorenesans północny jako niemiecki styl narodowy na przełomie XIX i XX w. [w:] Recepcja renesansu w XIX i XX w. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Łódź, listopad 2002, red. Małgorzata Wróblewska-Markiewicz, Łódź 2003, s. 307–314.
Moderne Architektur exemplarisch. Hans Herkommer (1887–1956), Hg. Mathias Schirren, Kaiserslautern 2010.
Pehnt, Wolfgang, St. Froleichnahm [w:] Wolfgang Pehnt, Hilde Strohl, Rudolf Schwarz, 1897–1961. Architekt einer anderen Moderne, Wien 1999, s. 70–77.
Pehnt Wolfgang, Deutsche Architektur seit 1900, Ludwigsburg–München 2006.
Pehnt Wolfgang, Die Plangestalt des Ganzen. Der Architekt und Stadtplaner Rudolf Schwarz (1897–1961) und seine Zeitgenossen, Köln 2011.
Provan John, Die Deutsche Luftschiffhalle, Kelkheim 2001.
Rieser Jens, Die Katholische Pfarrkirche St. Martin in Kaulsdorf und der Kruzifixus von Hans Perathoner [w:] Anja Franziska Denker, Lothar Hermann, Die Denkmale in Berlin, Bezirk Marzahn-Hellersdorf, Berlin 2002, s. 130–137.
Risse Heike, Frühe Moderne in Frankfurt am Main. 1920–1933, Frankfurt am Main 1984.
Słomiński Maciej, Architekci wielkiego Szczecina, „Kronika Szczecina 2000”, Szczecin 2001.
Spaemann Heinrich, Acken, Johannes van [w:] Lexikon für Theologie und Kirche, Hg. Josef Höfer, Karl Rahner, t. 1, Freiburg im Breisgau 1957.
Stefańska Alina, Architektura kompromisu. Europejskie źródła i szczecińskie realizacje. Analiza języka formalnego Adolfa Thesmachera na przykładzie kościołów pw. Królowej Korony Polskiej i św. Andrzeja Boboli (Kreuzes- i Nicolaikirche) w Szczecinie, „Materiały Zachodniopomorskie” 1996, t. 42, s. 449–452, 454–460.
Wąs Cezary, Antynomie współczesnej architektury sakralnej, Wrocław 2008.
Welzbacher Christian, Kirchenbau und Moderne (1920–1940). Anmerkungen zu einer traditionsgebundenen Baugattung, „Kritische Berichte” 2007, Bd. 35, H. 1, s, 33–46.
Zabłocka-Kos Agnieszka, Sztuka. wiara. uczucie. Alexis Langer – śląski architekt neogotyku, Wrocław 1996.
Żurawska Ewa M., Twórczość Dominikusa Böhma na Śląsku, „Przestrzeń i Forma” 2012, nr 16, s. 623–654; nr 17, s. 517–530; nr 18, s. 291–304.