Uniwersyteckie Czasopisma NaukowePolityczne treści dekoracji fasad nowożytnych gdańskich kamienic
DOI:
https://doi.org/10.26881/porta.2022.21.05Słowa kluczowe:
epoka nowożytna, Europa Środkowa i Północna, manieryzm niderlandzki, Gdańsk, Rzeczypospolita, dekoracje fasad, patrycjat, programy ikonograficzneAbstrakt
Gdańsk około 1600 roku manifestował swojej bogactwo poprzez okazałe i nowoczesne projekty architektoniczne. Ich dekoracje miały rozbudowane programy ikonograficzne odwołujące się do antycznych i biblijnych przypowieści oraz inskrypcje odnoszące się do cnót republikańskich. Były to wyraziste aluzje związane ze statusem wolnego miasta w ramach Rzeczypospolitej. Dobrym przykładem są fasady Bramy Wysokiej czy Długoulicznej, wnętrza tzw. Sali Czerwonej w głównomiejskim ratuszu, a także fasady i wnętrza Dworu Artusa.
Do tej tradycji nawiązały w XVI wieku dekoracje fasad domów patrycjuszy, które stanowią temat niniejszego opracowania. Najważniejsze z nich to dom Konstantego Ferbera (ul. Długa 28, ok. 1560), którego strefę attykową zdobi fryz herbów Polski, Prus Królewskich i Gdańska. Jest to typowa, stosowana już wcześniej w Gdańsku m.in. na bramach miejskich triada herbowa – prawdopodobnie pierwotną dekorację fasady uzupełniały popiersia cesarzy rzymskich i cztery figury w strojach rzymskich. Fundator domu piastował w latach 1555–1569, 1570–1576 oraz 1578–1588 stanowisko burmistrza. Jego aktywna działalność dyplomatyczna między radą miejską a Koroną, często charakteryzująca się walką o zachowanie przywilejów miejskich, tłumaczy umieszczenie symboli państwowych na jego domu. Dom Speymanna (Złota Kamienica, Długi Targ 41, 1609–1623) posiada bogaty program ikonograficzny na fasadzie, w którym przeplatają się starożytne (m.in. Etyka nikomachejska Arystotelesa) i chrześcijańskie koncepcje moralności i cnoty. Fundator był burmistrzem (1613–1625) i jako burgrabia królewski od 1618 roku orędownikiem zbliżenia Gdańska z dworem polskim, co tłumaczy umieszczenie na fasadzie podobizn Władysława Jagiełły czy Zygmunta III Wazy. Oprócz bohaterów starożytnych i średniowiecznych identyfikuje się tu m.in. króla Francji Henryka IV, który pojednał katolików i protestantów, czy Spartanina Pausaniasa, który zniechęcał Greków do toczenia bitew, a zamiast tego szukał schronienia za murami miasta (tak Jacek Bielak). Zarówno reliefy (przedstawienie obrońców Republiki Rzymskiej, Muciusa Scavoli i Brutusa, przed absolutystycznymi rządami), jak i tonda tworzą system odniesień pozycjonujących de facto niezależne miasto‑państwo z jego republikańskimi wartościami wobec zagrożeń ze strony państw ościennych. Elewacje domu Johanna Zierenberga przy ul. Długiej 29 (ok. 1620, burmistrz 1630–1642) zdobią terakotowe tonda z przedstawieniami rzymskich cesarzy, wykonane na podstawie rzymskich monet – nota bene według reguły exempla contraria – dobrych i występnych władców, jak Neron czy Caracalla.
W drugiej części artykułu poszukuję poza Gdańskiem analogicznych przykładów politycznej ikonografii na fasadach kamienic. Dekoracja figuralna – prawdopodobnie z głowami władców – istniała na co najmniej czterech domach patrycjuszowskich w Elblągu i jednym w Królewcu‑Knipawie. Wymagające dalszych badań analogie odnotowuję w Niderlandach (Mechelen – Zalm, Amsterdam – Huis met de hoofden). Portale domów prywatnych w Hamburgu i Lubece były też niekiedy zdobione inskrypcjami, najczęściej dewizami rodziny właściciela, często o charakterze moralizatorskim lub etycznym. Ponadto w Lubece portale dekorował herb właściciela (najbardziej do naszego kontekstu pasuje niezachowany dom na Braunstraße 2 z medalionami cesarskimi). Pojedyncze herby władzy zwierzchniej, przedstawienia władców oraz motywy z historii Rzymu pojawiają się pojedynczo w kamienicach fachwerkowych środkowych Niemiec (Hildesheim – Kaiserhaus, 1587–1588) czy zdobionych sgraffitami domach Austrii czy Czech (Weitra – Sgraffitohaus, 1580; Eggenburg – Hauptplatz nr 1, 1547). Analogii dostarczają domy patrycjuszowskie dużych miast południowych Niemiec – Norymbergi, Augsburga czy Ratyzbony z herbami suwerena na portalach lub wykuszach (Norymberga – Nassauer Haus, Chörlein z fryzem herbowym, 1433; dom Leonharda Becka von Beckenstein w Augsburgu).
Ewidentnie polityczny charakter ma pochodzący z 1570 roku Dom Biblijny w Görlitz (Neißstrasse 29), którego bogata dekoracja fasady przedstawia sceny ze Starego i Nowego Testamentu. W sytuacji konfliktu między Łużycką Ligą Sześciu Miast i habsburskim katolickim suwerenem kulminującego w tzw. Oberlausitzer Pönfallu (1547), weimarski handlarz Hans Heinze podkreślił w ten sposób luterańskie wyznanie mieszkańców miasta. Mniej konfrontacyjny jest najpóźniejszy wybrany przykład porównawczy – dekoracja fasady wrocławskiego Domu pod Siedmioma Elektorami (1672) z płaskorzeźbą orła Habsburgów i insygniami cesarskimi w portalu oraz malowidłami przedstawiającymi Elektorów jest pomnikiem lojalności wobec suwerena, radcy cesarskiego Benjamina Hella von Hellenfelda. Te izolowane, potraktowane jako case studies przykłady nie zmieniają mojego wniosku, że programy ikonograficzne zawarte w dekoracji kamienic Gdańska są unikatowe w porównaniu z domami mieszczańskimi innych miast północnoeuropejskich. W sposób wyrazisty nawiązują do specyficznej sytuacji politycznej miasta i jego roszczeń do zachowania autonomii.
Downloads
Bibliografia
Ungedruckte Quellen
Muzeum Narodowe w Gdańsku A/VI/2‑A/VI/7, Georg Münter, Notatki inwentaryzacyjne Georga Müntera (1935–1938)
Gedruckte Quellen und Literatur
Albrecht Stephan, Das Bremer Rathaus im Zeichen städtischer Selbstdarstellung vor dem 30jährigen Krieg, Marburg 1993.
Amsterdam Burgerweeshuis („De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst. De Provincie Noordholland. De Gemeente Amsterdam“, Deel 1), ‘s‑Gravenhage 1975.
Angielska‑Szemelowska Anna, Portal Sieni Gdańskiej na Długim Targu i wystrój rzeźbiarski kamienicy Andrzeja Schlütera Starszego przy ul. Piwnej 1 w Gdańsku, „Ochrona Zabytków“ 1992, nr 4, S. 324–341.
Arszyński Marian, Problematyka badawcza domów mieszczańskich i jej związki z badaniami i pracami konserwacyjnymi [in:] Dzieło sztuki i zabytek, red. Krzysztof Nowiński, Warszawa 1976, S. 114–125.
Atlantyda Północy. Dawne Prusy Wschodnie w fotografii. Atlantis des Nordens. Das ehemalige Ostpreußen in der Fotografie, oprac. Kazimierz Brakoniecki, Konrad Nawrocki, Olsztyn 1993.
Atlas architektury Gdańska, red. Jacek Friedrich, Małgorzata Omilanowska, Jakub Szczepański, Tomasz Torbus [in Vorbereitung].
Bartetzky Arnold, Das große Zeughaus in Danzig. Baugeschichte, architekturgeschichtliche Stellung, repräsentative Funktion, Stuttgart 2000.
Bartetzky Arnold, Gab es in der Frühen Neuzeit eine Städtische Ikonographie? Die Bildprogramme der Rathäuser in Bremen und Danzig (Gdańsk) im Vergleich [in:] Hansestadt – Residenz – Industriestandort. Beiträge der 7. Tagung des Arbeitskreises deutscher und polnischer Kunsthistoriker, Oldenburg 2000, Hg. Beate Störtkuhl, Oldenburg 2002, S. 123–135.
Barylewska‑Szymańska Ewa, Kamienice gdańskie w zapiskach inwentaryzacyjnych Georga Müntera z lat 1935–1938 [in:] Studia i materiały do dziejów domu gdańskiego, red. Edmund Kizik, t. 2, Warszawa 2011, S. 219–248.
Bedal Konrad, Historische Hausforschung. Eine Einführung in Arbeitsweise, Begriffe und Literatur, Bad Windsheim 1993.
Bednarek Andreas, Nitzsche Frank‑Ernest, Biblisches Haus Görlitz, Stuttgart 2004.
Betlejewska Czesława, Nowy Dom Ławy tzw. Sień Gdańska, „Jantarowe Szlaki“ 1994, nr 3, S. 18.
Bielak Jacek, Ikonografia Złotej Kamienicy na nowo odczytana. O związkach polityki, kultury i sztuki w Gdańsku początku XVII wieku [in:] Mieszczaństwo gdańskie, red. Stanisław Salmonowicz, Gdańsk 1997, S. 377–392.
Birecki Piotr, Epitafium toruńsko‑gdańskiej rodziny von der Linde z kościoła NMP w Toruniu [in:] Studia z historii sztuki i kultury Gdańska i Europy Północnej. Prace poświęcone pamięci Doktor Katarzyny Cieślak, red. Jacek Friedrich, Edmund Kizik, Gdańsk 2003, S. 183–203.
Birecki Piotr, Toruń burmistrza Henryka Strobanda, czyli miasto doskonałe [in:] Henryk Stroband (1548 – 1609) – burmistrz toruński. W czterechsetną rocznicę śmierci, red. Krzysztof Mikulski, Toruń 2010, S. 62–91.
Bogucka Maria, Das alte Danzig, Leipzig 1987.
Bogucka Maria, Die Kunstförderung in Danzig in der ersten Hälfte des 17. Jahrhunderts. Hans Speyman, seine Sammlung und seine Stiftung [in:] Bürgertum und Kunst in der Neuzeit, Hg. Hans‑Ulrich Thamer, Köln–Weimar–Wien 2002, S. 114–124.
Bogucka Maria, Żyć w dawnym Gdańsku. Wiek XVI–XVII, Warszawa 1997.
Borgstein Geert‑Jan, Het Huis met de Hoofden. Een koopmanswoning aan de Keizersgracht, Amsterdam 2004.
Brzezowski Wojciech, Dom mieszkalny we Wrocławiu w okresie baroku, Wrocław 2005.
Buśko Cezary, Stan badań archeologiczno‑architektonicznych nad średniowieczną kamienicą mieszczańską w Polsce, „Archaeologia Historica Polona“ 2000, nr 10, S. 83–100.
Cieślak Katarzyna, Wittenberga czy Genewa? Sztuka jako argument w sporach gdańskich luteran z kalwinami na przełomie XVI i XVII wieku [in:] Sztuka miast i mieszczaństwa XV–XVIII wieku w Europie Środkowowschodniej, red. Jan Harasimowicz, Warszawa 1990, S. 283–301.
Cieślak Katarzyna, Wystrój Dworu Artusa w Gdańsku i jego program ideowy w XVI w., „Biuletyn Historii Sztuki“ 1993, nr 1, S. 29–48.
Cieślak Katarzyna, Wystrój Dworu Artusa w Gdańsku i jego program ideowy w XVII wieku, „Porta Aurea. Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego“ 1993, t. 2, S. 39–50.
Cuny Georg, Danzigs Kunst und Kultur im 16. und 17. Jahrhundert, Bd. 1: Baugeschichtliches. Danzigs Künstler mit besonderer Berücksichtigung der beiden Andreas Schlüter, Frankfurt am Main 1910.
Czechowicz Bogusław, Kamienica pod Siedmioma Elektorami Rynek 8 [in:] Atlas architektury Wrocławia, t. 2: Budowle mieszkalne. Budowle inżynieryjne i przemysłowe. Parki cmentarze, pomniki, red. Jan Harasimowicz, Wrocław 1998, S. 38–39.
De Mets Rudi, Mechelen. Kunst vom Mittelalter bis zur Gegenwart, Deurne 1997.
Deiters Maria, Slenczka Ruth, Häuslich – persönlich – innerlich. Bild und Frömmigkeitspraxis im Umfeld der Reformation, Berlin 2020.
Dom Gdański i jego mieszkańcy od późnego średniowiecza do połowy XIX wieku, red. Edmund Kizik, t. 1, Gdańsk 2009.
Dom Gdański i jego mieszkańcy od późnego średniowiecza do połowy XIX wieku, red. Edmund Kizik, t. 2, Gdańsk–Warszawa 2011.
Dom Gdański i jego mieszkańcy od późnego średniowiecza do połowy XIX wieku, red. Edmund Kizik, t. 3, Gdańsk–Warszawa 2015.
Dom Gdański i jego mieszkańcy od późnego średniowiecza do połowy XIX wieku, red. Edmund Kizik, t. 4, Gdańsk–Warszawa 2017.
Der Augustusbrunnen in Augsburg. Mit Beiträgen von Bernd Roeck, Dorothea Diemer, Kerstin Brendel, Martin Mach, Michael Kühlental, Bearb. Michael Kühlental, München 2003.
Der Johann‑Albrecht‑Stil. Terrakotta‑Architektur der Renaissance und des Historismus. Publikation zur Ausstellung in der Hofdornitz im Schloß zu Schwein, 7.6.–24.9.1995, Schwerin 1995.
Die Baumeister der “Deutschen Renaissance“. Ein Mythos der Kunstgeschichte?, Hg. Arnold Bartetzky, Beucha 2004.
Dmitrieva‑Einhorn Marina, Rhetorik der Fassaden. Fassadendekoration in Böhmen [in:] Metropolen und Kulturtransfer im 15./16. Jahrhundert. Prag – Krakau – Danzig – Wien, Hg. Andrea Langer, Georg Michels, Stuttgart 2001, S. 151–170.
Dobrowolski Witold, Głos w dyskusji dotyczący artykułu Tomasza Mikockiego, „Porta Aurea. Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego“ 1993, t. 2, S. 269–271.
Domańska Hanna, Dom Dircka Lylge w Gdańsku zwany Domem Anielskim lub Angielskim, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki“ 1972, z. 1, S. 59–72.
Donat Dietrich, Das „Biblische Haus“ 1570–1572 im Umkreis seiner Zeit, „Görlitzer Magazin“ 1995, Nr. 9, S. 75–92.
Donin Kurt, Das Bürgerhaus der Renaissance in Niederdonau, Wien–Leipzig 1944.
Eimers John, Die Werkstatt des Statius von Düren, „Nordelbingen“ 1924, Nr. 3, S. 133–277.
Fabiani‑Madeyska Irena, Palatium Regium w Gdańsku, „Rocznik Gdański“ 1956/1957, t. 15/16, S. 140–198.
Fabiani‑Madeyska Irena, Gdzie rezydowali w Gdańsku królowie polscy?, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976.
Friedel Helmut, Bronzebildmonumente in Augsburg 1589–1606. Bild und Urbanität („Abhandlungen zur Geschichte der Stadt Augsburg“, Bd. 22), Augsburg 1974.
Friedrich Jacek, Gdańskie zabytki architektury do końca XVIII w., Gdańsk 1995.
Friedrich Jacek, [Rezension von:] Arnold Bartetzky, Das Große Zeughaus in Danzig. Baugeschichte. Architekturgeschichtliche Stellung. Repräsentative Funktion. Stuttgart 2000, „Zapiski Historyczne“ 2002, z. 1, S. 188–195.
Friedrich Jacek, Pejzaż architektoniczny Gdańska czasów Heweliusza [in:] Jan Heweliusz i kultura heweliuszowska: utilitas et delectatio, red. Maria Mendel, Józef Włodarski, Gdańsk 2013, S. 53–62.
Fröschl Thomas, Selbstdarstellung und Staatssymbolik in den europäischen Republiken der frühen Neuzeit an Beispielen der Architektur und der bildenden Kunst [in:] Republiken und Republikanismus im Europa der frühen Neuzeit, Hg. Helmut G. Koenigsberger, Mitarb. Elisabeth Müller‑Luckner, München 1988, S. 239–271.
Frost Robert I., The Northern Wars. War, State and Society in Northeastern Europe 1558–1721, London 2000.
Frost Robert I., After the Deluge: Poland‑Lithuania and the Second Northern War, 1655–1660, Cambridge 2004.
Gaunt William, Flämische Städte. Brügge, Gent, Antwerpen, Brüssel. Geschichte und Kunst, Köln 1970.
Genée Rudolph, Danzigs alterthümliche Gebäude in artistischer und historischer Bedeutung, Danzig 1857.
Graul Richard, Alt‑Flandern, Dachau 1915.
Groth Klaus J., Weltkulturerbe Lübeck. Denkmalgeschützte Häuser, Lübeck 1999.
Günther Wolfram, Hieronymus Lotter: Bedeutender Architekt der deutschen Renaissance oder Mythos der Kunstgeschichte?, Norderstedt 2009.
Hach Theodor, Die Anfänge der Renaissance in Lübeck, Lübeck 1889.
Hauke Karl, Das Bürgerhaus in Mecklenburg und Pommern, Tübingen 1975.
Hauke Karl, Das Bürgerhaus in Ost‑ und Westpreußen, Tübingen 1975.
Hauke Karl, Stobbe Horst, Die Baugeschichte und Baudenkmäler der Stadt Elbing, Stuttgart 1964.
Hirsch Theodor, Der Bildhauer Peter Ringering. Zur Geschichte des Langgassischen Thors in Danzig, „Preußische Provinzial‑Blätter“ 1828, Nr. 1, S. 261–267.
Hitchcock Henry Russell, German Renaissance Architecture, Princeton 1982.
Hübler Hans, Das Bürgerhaus in Lübeck, Tübingen 1968.
Iwanoyko Eugeniusz, Sala Czerwona ratusza gdańskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1986.
Jakrzewska‑Śnieżko Zofia, Dwór Artusa w Gdańsku, Poznań 1972.
Jakubek‑Raczkowska Monika, Raczkowski Juliusz, współprac. Tomasz Kowalski, Średniowieczne malowidła ścienne w kamienicach mieszczańskich Starego i Nowego Miasta Torunia, Toruń 2017.
Jaśkiewicz Aleksandra, Spacer przed murami Gdańska Andreasa Stecha ze zbiorów Herzog Anton Ulrich‑Museum w Brunszwiku [in:] Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem Rzeczypospolitej, t. 5, red. Wojciech Walczak, Karol Łopatecki, Białystok 2013, S. 95–110.
Kaczor Dariusz, Adrian von der Linde [in:] Poczet sołtysów, burmistrzów, nadburmistrzów, przewodniczących Miejskiej Rady Narodowej i prezydentów Gdańska od XIII do XXI wieku, red. Beata Możejko, Gdańsk 2015, S. 200–202.
Kaczor Dariusz, Constantin Ferber [in:] Poczet sołtysów, burmistrzów, nadburmistrzów, przewodniczących Miejskiej Rady Narodowej i prezydentów Gdańska od XIII do XXI wieku, red. Beata Możejko, Gdańsk 2015, S. 190–193.
Kaleciński Marcin, Mity Gdańska. Antyk w publicznej sztuce protestanckiej res publiki, Gdańsk 2011.
Kaspar Fred, Bau‑ und Raumstruktur städtischer Bauten als sozialgeschichtliche Quelle dargestellt an bürgerlichen Bauten des 14. bis 18. Jahrhunderts aus Nordwestdeutschland [in:] Familie als sozialer und historischer Verband. Untersuchung zum Spätmittelalter und zur frühen Neuzeit, Hg. Peter‑Johannes Schuler, Sigmaringen 1987, S. 165–186.
Katalog zabytków sztuki. Miasto Gdańsk, cz. 1: Główne Miasto, red. Barbara Roll, Iwona Strzelecka, t. 1–2, Warszawa 2006.
Kern Margit, Tugend versus Gnade. Protestantische Bildprogramme in Nürnberg, Pirna, Regensburg und Ulm, Berlin 2002.
Kizik Edmund, Gdańsk i Elbląg w czasach zarazy 1709–1710 roku [in:] Dżuma, ospa, cholera. W trzechsetną rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711 („Res Gedanenses. Studia i Materiały Muzeum Historycznego Miasta Gdańska“, t. 5), Gdańsk 2012, S. 99–111.
Kizik Edmund, Kriegseisen Jacek, Król jedzie do Gdańska [in:] Król jedzie! Wizyty władców polskich w Gdańsku XV–XVIII w., t. 1: Eseje, Gdańsk 2018, S. 14–31.
Kizik Edmund, O manowcach badań nad domami gdańskimi w XVI–XVIII wieku. Odpowiedź Piotrowi Kordubie, „Zapiski Historyczne“ 2007, z. 1, S. 157–172.
Kizik Edmund, O nowożytnym domu gdańskim i sposobach jego badania. Uwagi po lekturze książki Piotra Korduby, „Zapiski Historyczne“ 2006, z. 2/3, S. 163–179.
Kizik Edmund, Uroczyste wjazdy królów polskich i członków ich rodzin do Gdańska od drugiej połowy XV do XVIII w. [in:] Król jedzie! Wizyty władców polskich w Gdańsku XV–XVIII w., t. 1: Eseje, Gdańsk 2018, S. 32–55.
Kizik Edmund, Zeremonialräume in den Großstädten des polnischen Königlichen Preußens (16.–18. Jahrhundert) [in:] Kulturelle Funktionenen von Städtischem Raum im Wandel der Zeit / Cultural Functions of Urban Spaces through the Ages, Hg. Ferdinand Opll, Martin Scheutz, Innsbruck 2019, S. 33–58.
Knetsch Carl, Das ehemalige Schöffenhaus der Rechtstadt Danzig, „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins“ 1902, Nr. 1, S. 17–21.
Kodres Krista, Die Malereien in Tallinner/Revaler Bürgerhäuser. Typologie und Stil [in:] Geschichte in Schichten – Wand‑ und Deckenmalerei im mittelalterlichen und frühneuzeitlichen städtischen Wohnbau, Hg. Annegret Möhlenkamp, Ulrich Kuder, Uwe Albrecht, Lübeck 2002, S. 200–218.
Kodres Krista, Kamienica w Tallinie (Rewlu) w XVII i XVIII stuleciu. Architektura, plan, wnętrze, wystrój [in:] Kamienica w krajach Europy Północnej, red. Maria Jolanta Sołtysik, Gdańsk 2004, S. 114–135.
Kohlert Margit, Sgraffitofassaden nördlich der Alpen [in:] Le facciate a Sgraffito in Europa e il restauro della facciata del palazzo Racani‑Arroni in Spoleto, Spoleto 2000, S. 17–34.
Korduba Piotr, Bemerkungen zum Danziger Patrizierhaus, „Westpreußen‑Jahrbuch“ 2004, Bd. 54, S. 19–41.
Korduba Piotr, Patrycjuszowski dom gdański [in:] Studia nad architekturą Gdańska i Pomorza, red. Andrzej Grzybkowski, Warszawa 2004, S. 43–65.
Korduba Piotr, Patrycjuszowski dom gdański w czasach nowożytnych [in:] Teka Komisji Historii Sztuki. Materiały sesji naukowej poświęconej pamięci profesora Gwidona Chmarzyńskiego w trzydziestą rocznicę śmierci, Toruń 12–14 grudnia 2003, red. Józef Poklewski, Toruń 2005, S. 183–193.
Korduba Piotr, Patrycjuszowski dom gdański w czasach nowożytnych, Warszawa 2005.
Korduba Piotr, W odpowiedzi na uwagi Edmunda Kizika po lekturze mojej książki, „Zapiski Historyczne“ 2007, z. 1, S. 145–156.
Kościelak Sławomir, Constantin Ferber [in:] Poczet sołtysów, burmistrzów, nadburmistrzów, przewodniczących Miejskiej Rady Narodowej i prezydentów Gdańska od XIII do XXI wieku, red. Beata Możejko, Gdańsk 2015, S. 148–153.
Kościelak Sławomir, Johann Speimann von der Speie [in:] Poczet sołtysów, burmistrzów, nadburmistrzów, przewodniczących Miejskiej Rady Narodowej i prezydentów Gdańska od XIII do XXI wieku, red. Beata Możejko, Gdańsk 2015, S. 175–179.
Kowalski Janusz, Massalski Ryszard, Stankiewicz Jerzy, Rozwój urbanistyczny i architektoniczny Gdańska [in:] Gdańsk. Jego dzieje i kultura, Warszawa 1969, S. 129–265.
Kronthaler Helmut, Profane Wand‑ und Deckenmalerei in Süddeutschland im 16. Jahrhundert und ihr Verhältnis zu Kunst Italiens, München 1992.
Król jedzie! Wizyty władców polskich w Gdańsku XV–XVIII w., t. 1: Eseje, red. Edmund Kizik, Gdańsk 2018.
Król jedzie! Wizyty władców polskich w Gdańsku XV–XVIII w., t. 2: Katalog, red. Jacek Kriegseisen, Gdańsk 2018.
Krzyżanowski Lech, Gdańska monumentalna rzeźba kamienna lat 1517–1628, Diss. Institut für Kunstgeschichte, Universität Warschau, Exemplar in der Bibliothek des Instituts für Kunstgeschichte der Adam Mickiewicz Universität in Posen, Warszawa 1966.
Kuyper Wouter, The Triumphant Entry of Renaissance Architecture into the Netherlands: The Joyeuse Entrée of Philip of Spain into Antwerp in 1549: Renaissance and Mannerist Architecture in the Low Countries from 1530 to 1630, vol. 1, Alphen aan den Rijn 1994.
Lachner Carl, Die Holzarchitektur Hildesheims, Hildesheim 1882.
Lewicki Jakub, Fasady Dworu Artusa w Gdańsku [in:] Dwór Artusa w Gdańsku. Sztuka i sztuka konserwacji. Materiały z sesji 17–19 października 2002, red. Teresa Grzybkowska, Jolanta Talbierska, Warszawa 2004, S. 53–66.
Lieb Norbert, Die Fugger und die Kunst im Zeitalter der Hohen Renaissance, München 1958.
Lipska Dąbrówka, Dekoracje fasad gdańskich kamienic („Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo“, t. 40), Toruń 2011, S. 95–128.
Maciakowska Zofia, Barylewska‑Szymańska Ewa, Miejsca zamieszkiwania polskich władców w czasie wizyt w Gdańsku w XV–XVIII w. [in:] Król jedzie! Wizyty władców polskich w Gdańsku XV–XVIII w., t. 1: Eseje, red. Edmund Kizik, Gdańsk 2018, S. 180–198.
Mallek Anna, Dzieje Domu Opatów Pelplińskich i zespołu towarzyszących mu gmachów obecnej siedziby Instytutu Historii Sztuki UG, Magisterarbeit, Universität Danzig, Institut für Kunstgeschichte, Gdańsk 2011.
Mallek Anna, Dom Opatów Pelplińskich. ul. Elżbietańska 3 (d. Elisabethkirchengasse 3) [in:] Atlas architektury Gdańska, red. Jacek Friedrich, Małgorzata Omilanowska, Jakub Szczepański, Tomasz Torbus [in Vorbereitung].
Małłek Janusz, Henryk Stroband (1548–1609). Reformator i współtwórca Gimnazjum Ewangelickiego w Toruniu, „Echa Przeszłości“ 2010, nr 9, S. 63–68.
Mamuszka Franciszek, Droga Królewska w Gdańsku, Gdańsk 1972.
Mamuszka Franciszek, Gdańsk i okolice. Przewodnik, Warszawa 1990.
Meißner Günter, Bürgerhäuser in Europa, Stuttgart 1981.
Metzger Max, Die alte Profanarchitektur Lübecks, Lübeck, o.J. [1911].
Michalski Sergiusz, Die lutherisch – katholisch – reformierte Rivalität im Bereich der bildenden Kunst im Gebiet von Danzig um 1600 [in:] Konfessionalisierung in Ostmitteleuropa. Wirkungen des religiösen Wandels im 16. und 17. Jahrhundert in Staat, Gesellschaft und Kultur, Hg. Joachim Bahlcke, Arno Stromeyer, Stuttgart 1999, S. 267–289.
Michalski Sergiusz, Von der „Übergabe Antwerpens“ bis zur „Apotheose von Danzig“ [in:] Hans Vredeman de Vries und die Folgen, Hg. Vera Lüpkes, Heiner Borggrefe, Marburg 2005, S. 181–189.
Mikocki Tomasz, Antyczne pierwowzory fryzu z Sieni Gdańskiej, „Porta Aurea. Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego“ 1992, t. 1, S. 251–267.
Miłobędzki Adam, Mieszczański dom Europy północnej – parę uwag o metodzie badania [in:] Kamienica w krajach Europy Północnej, red. Maria Jolanta Sołtysik, Gdańsk 2004, S. 89–95.
Müller Martin, Wilhelm Vernucken [in:] Die Baumeister der „Deutschen Renaissance“. Ein Mythos der Kunstgeschichte?, Hg. Arnold Bartetzky, Beucha 2004, S. 111–142.
Ottenheym Konrad, Architectura Moderna. The Systematization of Architectural Ornament around 1600 [in:] Unity and Discontinuity: Architectural Relations between the Southern and Northern Low Countries, 1530–1700, ed. Konrad Ottenheym, Krista De Jonge, Turnhout 2007, S. 111–136.
Ottenheym Konrad, Rosenberg Paul, Smit Niek, Hendrick de Keyser. Architectura Moderna. Moderne bouwkunst in Amsterdam 1600–1625, Amsterdam 2008.
Ottenheym Konrad, Das Trippenhuis am Kloveniersburgwal 29 [in:] Hausbau in Holland. Baugeschichte und Stadtentwicklung, Marburg 2010, S. 315–322.
Pałubicki Janusz, Rzeźba kamienna w Gdańsku w latach 1517–1585, „Gdańskie Studia Muzealne“ 1981, nr 3, S. 175–195.
Papritz Johannes, Dietrich Lilie und das Englische Haus, „Zeitschrift des westpreußischen Geschichtsvereins“ 1928, Bd. 68, S. 127–184.
Pfaud Robert, Das Bürgerhaus in Augsburg, Tübingen 1976.
Phleps Hermann, Das ehemalige Schöffenhaus der Rechtstadt Danzig, „Zentralblatt der Bauverwaltung“ 1908, Nr. 28, S. 389–391.
Pisarska Lucylla, Ślady kultury antycznej w Gdańsku, Gdańsk 1993.
Poczet sołtysów, burmistrzów, nadburmistrzów, przewodniczących Miejskiej Rady Narodowej i prezydentów Gdańska od XIII do XXI wieku, red. Beata Możejko, Gdańsk 2015.
Rendschmidt Max, Das alte Elbinger Bürgerhaus Ein Beitrag zur Entwicklungsgeschichte des deutschen hanseatischen Bürgerhauses, Elbing 1933.
Rollenhagen Otto, Untersuchung und Beschreibung der Danziger Bürgerhäuser mit besonderer Darstellung der Bauten aus der Zeit der Gotik bis zur Spätrenaissance / Analiza i opis gdańskich kamienic mieszczańskich ze szczególnym uwzględnieniem budowli z czasów od gotyku do późnego renesansu. Edition der nicht veröffentlichten Dissertation (1910–1915) / Edycja nieopublikowanej dysertacji (1910–1915), Hg. Ewa Barylewska‑Szymańska, Elke Bauer, Dietmar Popp, Wojciech Szymański, Marburg–Gdańsk 2008.
Rosenberg Paul, Die Wohnhausentwürfe von Hendrick de Keyser (1565–1621) [in:] Hausbau in Holland. Baugeschichte und Stadtentwicklung, Marburg 2010, S. 297–314.
Rynkiewicz‑Domino Wiesława, Bauwesen und Kunsthandwerk in Elbing von der Mitte des 16. Jahrhunderts bis etwa 1772 [in:] Kulturgeschichte Preußens königlich polnischen Anteils in der Frühen Neuzeit, Hg. Sabine Beckmann, Klaus Garbers, Tübingen 2005, S. 637–693.
Saarinen Hannes, Bürgerstadt und absoluter Kriegsherr. Danzig und Karl XII. im Nordischen Krieg, Helsinki 1996.
Sarre Friedrich, Der Fürstenhof zu Wismar und die norddeutsche Terrakotta‑Architektur im Zeitalter der Renaissance, Berlin 1890.
Schmid Bernhard, Das Englische Haus, „Heimat und Welt“ 1908, Nr. 10, S. 37–38.
Schmidt Arno, Danzigs merkwürdige Inschriften, Danzig 1925.
Sikorska Halina, Jan Speyman, Szkice z dziejów mecenatu gdańskiej sztuki XVI i XVII wieku, „Rocznik Gdański“ 1968, t. 27, S. 249–285.
Sikorska Halina, Złoty Dom Jana Speymanna, wielkiego mecenasa nauki i sztuki, „Zeszyty Naukowe Politechniki Gdańskiej. Architektura“ 1970, z. 10, S. 143–145.
Sikorska Halina, Dom Królów Polskich w Gdańsku, „Zeszyty Naukowe Politechniki Gdańskiej. Architektura“ 1975, z. 12, S. 175–176.
Simson Paul, Der Artushof in Danzig und seine Bruderschaften, die Banken, Danzig 1900.
Skalecki Georg, Deutsche Architektur zur Zeit des Dreißigjährigen Krieges: Der Einfluss Italiens auf das deutsche Bauschaffen, Regensburg 1989.
Skibiński Franciszek, Fasady od połowy XVI do połowy XVII w. [in:] Dom Gdański i jego mieszkańcy od późnego średniowiecza do połowy XIX wieku, t. 4, red. Edmund Kizik, Warszawa–Gdańsk 2017, S. 266–275.
Skibiński Franciszek, Ul. Długi Targ 20 (Langer Markt 20) [in:] Atlas architektury Gdańska, red. Jacek Friedrich, Małgorzata Omilanowska, Jakub Szczepański, Tomasz Torbus [in Vorbereitung].
Skibiński Franciszek, Ul. Długi Targ 43 (Langer Markt 43) [in:] Atlas architektury Gdańska, red. Jacek Friedrich, Małgorzata Omilanowska, Jakub Szczepański, Tomasz Torbus [in Vorbereitung].
Skibiński Franciszek, Willem van den Blocke: A Sculptor of the Low Countries in the Baltic Region, Turnhout 2020.
Skibiński Franciszek, Willem Van Den Blocke. Niderlandzki rzeźbiarz nad Bałtykiem w XVI i na początku XVII w., Toruń 2015.
Sowina Urszula, Średniowieczny dom mieszczański. Niektóre problemy badawcze [in:] Dom w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. Bogusław Gediga, Wrocław 2004, S. 10–31.
Stankiewicz Jerzy, Lwi Zamek – renesansowa kamienica gdańska, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki“ 1956, nr 4, S. 349–370.
Stein Rudolf, Das Bürgerhaus in Breslau („Einzelschriften zur Schlesischen Geschichte“, Bd. 6), Breslau 1931.
Stier Wilhelm, Das Lübecker Bürgerhaus zur Zeit der Renaissance, „Der Wagen“ 1969, S. 79–95.
Stierhof Horst, Augsburger Architektur 1518–1650 [in:] Welt im Umbruch. Augsburg zwischen Renaissance in Barock. Ausstellung der Städtischen Kunstsammlungen Augsburg anläßlich des 450. Jubiläums der Confessio Augustana, Hg. Bruno Bussard, Bd. 1, Augsburg 1980, S. 100–114.
Szczepański Jakub, O zastosowaniu formy kamienicy w Gdańsku [in:] Kamienica w krajach Europy Północnej, red. Maria Jolanta Sołtysik, Gdańsk 2004, S. 51–60.
Szymański Wojciech, Opis wystroju wnętrz gdańskich kamienic w zapiskach Georga Müntera [in:] Studia i materiały do dziejów domu gdańskiego, red. Edmund Kizik, t. 2, Warszawa 2011, S. 279–312.
Tajchman Jan, Kamienica Pod Gwiazdą w Toruniu i jej problematyka konserwatorska, („Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo“, t. 25), Toruń 1994, S. 190–250.
Terlau‑Friemann Karoline, Lüneburger Patrizierarchitektur des 14. bis 16. Jahrhunderts. Ein Beitrag zur Bautradition einer städtischen Oberschicht, Lüneburg 1994.
Torbus Tomasz, Dom Angielski (Anielski). Dom Studenta Akademii Sztuk Pięknych, ul. Chlebnicka 16 [in:] Atlas architektury Gdańska, red. Jacek Friedrich, Małgorzata Omilanowska, Jakub Szczepański, Tomasz Torbus [in Vorbereitung].
Torbus Tomasz, Król się ślini na myśl o Gdańsku… Cztery odsłony walki o symbole między miastem a władzą zwierzchnią z gdańskim zamkiem krzyżackim w tle, „Porta Aurea. Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego“ 2020, t. 19, S. 231–256.
Twachtmann‑Schlichter Anke, Stadt Hildesheim mit den Stadtteilen Achtum, Bavenstedt, Drispenstedt, Einum, Himmelsthür, Itzum, Marienburg, Marienrode, Neuhof, Ochtersum, Sorsum, Steuerwald und Uppen, Hameln 2007.
Tylicki Jacek, Meer, van der, czyli Barth [in:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 3, Gdańsk 1997, S. 180–185.
Uppenkamp Barbara, The Last Judgement by Hans Vredeman de Vries in Gdańsk (1595): A Calvinist Re‑Interpretation of a Catholic Iconography [in:] Art Re‑Formed: Re‑Assessing the Impact of the Reformation on the Visual Arts, ed. Tara Hamling, Richard L. Williams, Newcastle 2007, S. 169–182.
Vitry Paul, Hotels & Maisons de la Renaissance Française. Recueil de documents sur l’architecture privée des XVe & XVIe siècles, Paris 1911.
Wawrzak Małgorzata, Treści polityczne zawarte w dekoracjach fundacji burmistrza Henryka Strobanda. Przyczynek do ikonosfery nowożytnego Torunia [in:] Stare i nowe Dziedzictwo Torunia. Studia i materiały z dziedzictwa kulturowego Torunia i regionu, t. 1 red. Juliusz Raczkowski, Toruń 2013, S. 191–207.
Weichbrodt, geb. v. Tiedemann Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm‑ und Namentafeln vom 14.–18. Jahrhundert, 5 Bde., Klausdorf bei Kiel 1990.
Wojciechowski Jerzy, Glosa do reliefu z nadproża Sieni Gdańskiej, „Porta Aurea. Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego“ 1999, t. 6, S. 79–81.
Woziński Andrzej, W świetle gwiazd. Sztuka i astrologia w Gdańsku w latach 1450–1550, Gdańsk 2011.
Zarębska Teresa, Peregrynacje burmistrzów gdańskich początku XVII w. Potencjalne źródło wiedzy o urbanistyce antycznej [in:] Mit Odysa w Gdańsku: antykizacja w sztuce polskiej, red. Teresa Grzybkowska, Gdańsk 2000.
Zeller Adolf, Stadt Hildesheim, Bd. 2: Bürgerliche Bauten, Hannover 1912.
Digitalisierte Quellen
Babnis Krystyna, Najwybitniejszy gdański przykład renesansowej fasady z bogatą dekoracją rzeźbiarską i ideologicznym przesłaniem gloryfikującym cnoty obywatelskie, Zabytek.pl, https://zabytek.pl/pl/obiekty/Gdańsk‑zlota‑kamienica‑(dom‑speimanna‑dom‑steffensow) [7.09.2022].
Barylewska‑Szymańska Ewa, Dom Angielski, Gedanopedia, https://Gdańsk.gedanopedia.pl/Gdańsk/?title=DOM_ANGIELSKI [25.10.2022].
Braunstraße (Lübeck), Wikipedia, https://de.wikipedia.org/wiki/Datei:Braunstr4HL.jpg [25.10.2022].
De Zalm (Mechelen), Wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/De_Zalm_(Mechelen) [2.03.2023].
Deutsche Inschriften online, Die Inschriften des deutschen Sprachraumes in Mittelalter und Früher Neuzeit, Wikipedia, https://de.wikipedia.org/wiki/Haus_zur_Minute [25.10.2022].
Dom Schumannów w Gdańsku, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Dom_Schumannów_ w Gdańsku [25.10.2022].
Dům pánů z Lipé, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/D%C5%AFm_p%C3%A1n%C5%AF_z_Lip%C3%A9 [25.10.2022].
Haus zur Minute, Wikipedia, https://de.wikipedia.org/wiki/Haus_zur_Minute [25.10.2022].
Jachimowicz Krzysztof, Mirosław Gliński, Sień Gdańska, Gedanopedia, https://Gdańsk.gedanopedia.pl/Gdańsk/?title=SIEŃ_GDAŃSKA [13.09.2022].
Plessl Claudia, Das Sgraffitohaus in Mikulov und seine genetischen Vorbilder, Diplomarbeit an der Universität Wien, Historisch‑Kulturwissenschaftliche Fakultät, Wien 2011, https://utheses.univie.ac.at/detail/14308 [23.10.2022].
Schultz Johann Karl, Danzig und seine Bauwerke, Berlin 1872, https://kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/plain‑content?id=144 [25.10.2022].
