Academic Scientific JournalsInnocent IV on the Conflict Between Świętopełk, the Duke of Gdańsk-Pomerania, and the Teutonic Order and Its Allies between 1242 and 1253, as illustrated by Papal Documents and Judgments of Ecclesiastical Courts
DOI:
https://doi.org/10.26881/sds.2025.28.09Keywords:
Pope Innocent IV, Świętopelk, Duke of Pomerania, Teutonic Order, papal legates Opizon of Mezzanum and James of Liège, the Pomeranian-Teutonic war, litigation, court procedureAbstract
From 1242, a fierce war raged between Świętopełk, the Duke of Pomerania and Duke of Gdańsk, on one hand, and, on the other, the Teutonic Order and its allies, which included Konrad of Masovia and his sons, the rulers of Greater Poland, Przemysł I and Bolesław the Pious, Świętopełk’s brothers Sambor II and Racibor, and Michał, Bishop of Kujawy. The causes of this conflict, its course (despite certain chronological uncertainties), and the effects of the war are already well known in the literature on the subject. Briefly, they included competition in Christianization and the shared subjugation of at least parts of Prussia between Świętopełk and the Teutonic Knights, control of navigation on the Vistula, abolition of customs duties, and the Order’s desire to take over the Vistula Spit. The causes also included attempts to deprive Świętopełk of his duchy by Konrad Mazowiecki, including the possibility of killing the duke of Gdańsk, the building up of Kuyavian rule by Kazimierz Konradowic, and the territorial claims to the Nakło lands put forward by the princes of Greater Poland. A desire to carry out a new division of the lands of Eastern Pomerania by Świętopełk’s brothers Sambor II and Racibor, and to gain feudal independence from their older brother, and the fiscal actions of Michał, Bishop of Kuyavia, are also relevant here.
In addition to military actions, both sides in the conflict fought a diplomatic struggle trying to win over Pope Innocent IV to their arguments. At that time, the Pope was in dispute with Emperor Frederick II Hohenstaufen. The Teutonic Order played a role in this dispute. Despite the support that the Grand Master of the Teutonic Order, Heinrich von Hohenlohe, gave to Emperor Frederick II Hohenstaufen between 1245 and 1246, a political turn took place within the ranks of the order. A faction led by Dietrich von Grüningen, a later Deutschmeister, was formed to support Innocent IV in his actions against Emperor Frederick II Hohenstaufen.
Up to the Council of Lyon, Innocent IV received information about the dispute between the Teutonic Order and Świętopełk mainly from Teutonic diplomats and papal legates supporting the Teutonic Order. It was not until 1245 that the Holy See began to listen to the Pomeranian side. For this reason, earlier papal orders, the aim of which was actually to make Świętopełk submit to the will of the Teutonic Knights and their allies, turned into court hearings. They were conducted by papal legates, an unnamed bishop of Portuense, Opizon of Mezzano, and James of Liège. The legates were to be assisted by the courts of bishops from dioceses close to the areas where the Pomeranian-Teutonic war was taking place. At the same time, a new judicial procedure for electing judges and prosecutors for both sides of the conflict was developed and applied. The rulings of these courts, which were ultimately unfavourable to Świętopełk, were perhaps related to the clearly biased position of James of Liège. The Duke of Gdańsk-Pomerania, faced with an inability to defeat his opponent in the field, the gradual depletion of resources invested in the war, and, above all, the desire to recover his son Mściwoj II, who had been in the Teutonic Order’s captivity for a considerable time, agreed to the verdicts given.
Downloads
References
Źródła
Pommerellisches Urkundenbuch, hrsg. v M. Perlbach, Danzig 1882.
Pommersches Urkundenbuch, 2 Aufl. hrsg. v. K. Conrad, Bd. 1, Köln–Wien 1970, Bd. 6, hrsg. v. O. Heinemann, Stettin 1906.
Preussisches Urkundenbuch, hrsg. v. R. Philippi, C.P. Wölky, Bd. I/1, Königsberg 1882; Bd. I/2, hrsg. v. A. Seraphim, Königsberg 1902.
Literatura przedmiotu
Borawska T., Heidenreich (Heidenryk) [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 2, red. Z. Nowak, Gdańsk 1994, s. 175–176.
Bruszewska-Głombiowska M., Biskup włocławski Michał. Działalność kościelna, gospodarcza, polityczna (1220–1252), Gdańsk 2002.
Donner G.A., Kardinal Wilhelm von Sabina: Bischof von Modena 1222–1234, päpstlicher Legat in den nordischen Ländern († 1251), Helsingfors 1929.
Dorna M., Bracia zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1309. Studium prozopograficzne, Poznań 2004.
Duda M., Jóźwiak S., Ze świata średniowiecznej symboliki. Gest i forma przysięgi w chrześcijańskiej Europie (X–XV w.), Kraków 2014.
Dygo M., Studia nad początkami władztwa zakonu niemieckiego w Prusach (1226–1259), Warszawa 1992.
Ewald A.L., Die Eroberung Preussens durch die Deutschen, Bd. 2, Halle 1875.
Fonnesberg-Schmidt I., Papieże i krucjaty bałtyckie 1147–1254, tłum. B. Solecki, Warszawa 2009.
Goetze P. v., Albert Suerbeer, Erzbischof von Preussen, Livland und Estland. Geschichtliche Darstellung, St. Petersburg 1854.
Gołąb K., Opat Obizo i jego legacja, „Nasza Przeszłość” 1959, t. 10, s. 113–142.
Grochowski P., Chrystian, biskup Prus 1216–1245 i misja pruska jego czasów, Grupa Górna 2018.
Jähnig B., Dostojnicy i urzędnicy zakonu krzyżackiego w Prusach, tłum. Z.H. Nowak [w:] Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII–XVI wieku, red. R. Czaja, A. Radzimiński, Toruń 2013, s. 279–330.
Jasiński T., Bitwa nad Jeziorem Rządzkim. Przyczynek do dziejów pierwszego powstania pruskiego i wojny Świętopełka z zakonem krzyżackim, „Roczniki Historyczne” 1996, R. 62, s. 49–71.
Kaczmarczyk Z., Immunitet sądowy i jurysdykcja poimmunitetowa w dobrach kościoła w Polsce do końca XIV wieku, Poznań 1936.
Karwasińska J., Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235–1343 [w:] eadem, Kujawy i Mazowsze. Wybór pism, Warszawa 1997, s. 31–181.
Kriedte P., Die Herrschaft der Bischöfe von Włocławek in Pommerellen von den Anfangen bis zum Jahre 1409, Göttingen 1974.
Kutjot S., Dzieje Prus Królewskich, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 1913–1915, t. 20–22.
Labuda G., Historia Kaszubów w dziejach Pomorza, t. 1: Czasy średniowieczne, wyd. 2, Gdańsk 2020.
Labuda G., Polska i krzyżacka misja w Prusach do połowy XIII w., „Annales Missiologicae” 1937, nr 9, s. 89–93.
Nowak T., Kiedy rozpoczęły się walki wewnętrzne na Pomorzu Gdańskim między synami Mściwoja I? (Uwagi w sprawie ustalenia chronologii wydarzeń zawartych w dokumencie procesowym księcia Świętopełka z 1248 r.), „Acta Universitatis Lodziensis. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Seria I” 1979, z. 57, s. 45–74.
Ottone da Tonengo [w:] Dizionario Biografico degli Italiani, https://www.treccani.it/enciclopedia/ottone-da-tonengo
[dostęp: 8.10.2025].
Pietkiewicz D., Aneksy źródłowe [w:] Rzeź gdańska w 1308 roku w świetle najnowszych badań, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2009, s. 189–200.
Powierski J., Chronologia stosunków pomorsko-krzyżackich w latach 1236–1242, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1970, nr 2, s. 167–192.
Powierski J., Chrystian (zm. 1245) biskup pruski [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1, red. Z. Nowak, Gdańsk 1992, s. 214–216.
Powierski J., Ernest (zm. ok. 1259), pierwszy biskup pomezański [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1, red. Z. Nowak, Gdańsk 1992, s. 390–391.
Powierski J., Kazimierz Kujawski a początki rywalizacji o ziemie zachodniobałtyjskie (do 1247 r.) [w:] idem, Prussica. Artykuły wybrane z lat 1965–1995, t. 2, Malbork 2005, s. 225–268.
Powierski J., Krzyżackie podboje ziem nad zalewem Wiślanym a lubeczanie (od założenia miasta Elbląga do pierwszej lokacji miasta Braniewa) [w:] idem, Prussica. Artykuły wybrane z lat 1965–1995, t. 2, Malbork 2005, s. 539–597.
Powierski J., Książę kujawski i łęczycki Kazimierz a zakon krzyżacki w latach 1248–1249 [w:] idem, Prussica. Artykuły wybrane z lat 1965–1995, t. 2, Malbork 2005, s. 367–396.
Powierski J., Książęta polscy i zakon krzyżacki a problem bałtyjski w okresie od schyłku 1258 do połowy 1260 roku [w:] idem, Prussica. Artykuły wybrane z lat 1965–1995, t. 2, Malbork 2005, s. 137–166.
Powierski J., Początek walk Krzyżaków o panowanie nad Zalewem Wiślanym i założenie Elbląga [w:] idem, Prussica. Artykuły wybrane z lat 1965–1995, t. 2, Malbork 2005, s. 477–538.
Powierski J., Polityka bałtycka książąt polskich w połowi XIII wieku (koncesje Innocentego IV) [w:] idem, Prussica. Artykuły wybrane z lat 1965–1995, t. 2, Malbork 2005, s. 167–223.
Powierski J., Sprawa Prus i Jaćwieży w polityce zakonu krzyżackiego i książąt polskich w okresie po ugodzie włocławskiej z 4 I 1287 roku [w:] idem, Prussica. Artykuły wybrane z lat 1965–1995, t. 2, Malbork 2005, s. 107–135.
Powierski J., Świętopełk gdański i Kazimierz Kujawsko-Łęczycki w rywalizacji z zakonem krzyżackim o ziemie bałtyckie w latach 1250–połowa 1252 [w:] idem, Prussica. Artykuły wybrane z lat 1965–1995, t. 2, Malbork 2005, s. 269–318.
Rozenkranz E., Wojna piętnastoletnia. Pomorze Gdańskie w walce z zakonem krzyżackim w latach 1238–1253, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne” 1967, nr 15, s. 202–238.
Rymar E., Biskupi – mnisi – reformatorzy. Studia z dziejów diecezji kamieńskiej, Szczecin 2002.
Smoliński M., Polityka zachodnia księcia gdańsko-pomorskiego Świętopełka, Gdańsk 2000.
Smoliński M., Relacje książąt Pomorza Wschodniego z Kościołem [w:] 1050. rocznica chrztu Polski, red. K. Lewalski, Gdańsk 2016, s. 36–131.
Smoliński M., Świętopełk Gdański, Poznań 2016.
Spors J., Dzieje polityczne ziem sławieńskiej, słupskiej i białogardzkiej XII–XIV w., Poznań–Słupsk 1973.
Szczepan M., Przynależność kościelna ziemi sławieńsko-słupskiej w XII i na początku XIII wieku, „Studia z Dziejów Średniowiecza” 2013, nr 17, s. 227–252.
Śliwiński B., Kasztelania goręczyńska biskupstwa włocławskiego na Pomorzu Gdańskim w latach 1241–1282 [w:] Aetas media, aetas moderna. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. H. Manikowska, A. Bartoszewicz, W. Fałkowski, Warszawa 2000, s. 513–530.
Śliwiński B., Mściwoj II (1224–1294), książę wschodniopomorski (gdański), Warszawa 2016.
Śliwiński B., Sambor II, książę tczewski (1211 lub 1212–30 grudnia 1276/1278), Kraków 2015.
Śliwiński B., Stosunki polityczne księcia wschodniopomorskiego Świętopełka z braćmi Samborem II i Raciborem. Wygnania i powroty juniorów [w:] Kaci, święci, templariusze, red. B. Śliwiński, Malbork 2008 („Studia z Dziejów Średniowiecza”, nr 14), s. 191–240.
Wehrmann M., Zum Amtsantritt der Caminer Bischöfe Wilhelm (1244) und Hermann von Camin (1251), „Monatsblätter der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde” 1901, Bd. 15, s. 73–78.
Włodarski B., Świętopełk i Mściwoj II (Z dziejów Pomorza Gdańskiego w XIII wieku), „Zapiski Historyczne” 1968, R. 33, z. 3, s. 61–94.
Wyrwa A.M., Biskup Chrystian i jego próba fundacji klasztoru cysterskiego w Prusach [w:] Pelplin. 725 rocznica powstania opactwa cysterskiego. Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Pelplinie w dniach 21–23 września 2001 r., red. D.A. Dekański, B.A. Grenz, A. Słyszewska, A.M. Wyrwa, Pelplin–Tczew 2002, s. 303–330.
Zonenberg S., Jezioro Rządzkie pod Grudziądzem czy bagno pod Chełmnem miejscem klęski wojsk krzyżackich w 1243 r., „Zapiski Historyczne” 2011, t. 76, z. 3, s. 99–113.
