Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweUwagi o szkołach miejskich, parafialnych i klasztornych w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach i Prusach Królewskich w średniowieczu
DOI:
https://doi.org/10.26881/sds.2024.27.04Słowa kluczowe:
medieval schools, Mendicant Friars, Prussia, Teutonic OrderAbstrakt
Zagadnienie organizacji i funkcjonowania szkół w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach było już podejmowane w badaniach historycznych (Antoni Karbowiak, Emil Waschinski). W tym miejscu podjęto próbę podsumowania dotychczasowych prac, uwzględniając nie tylko miejskie i wiejskie szkoły parafialne, ale także szkoły zakonne.
W najwcześniejszym okresie powstawania władztwa krzyżackiego w Prusach organizacja szkolnictwa była podporządkowana potrzebie przygotowania duchowieństwa, w tym wywodzącego się z ludności pruskiej, czemu służyły szkoły katedralne zakładane przez miejscowych biskupów. Niewiele później zaczęto zakładać szkoły także w celu kształcenia świeckich w miastach, co ściśle wiązało się z funkcjonowaniem parafii. Badacze szacują liczbę szkół miejskich i wiejskich, potwierdzonych w różny sposób w źródłach, na około 150, w tym około 50 poza miastami. Często jedyną wzmianką o wiejskich szkołach parafialnych były zapisy w księdze podskarbiego krzyżackiego z lat 1399–1409 (Tresslerbuch), gdzie odnotowywano przypadki udzielania pomocy uczniom pochodzącym z różnych miejscowości położonych na trasie podróży wielkich mistrzów. Inne źródła potwierdzają istnienie szkół jedynie w dużych miastach. Te ostatnie odgrywały też największą rolę w kształceniu młodzieży.
Kontrola nad szkołami wynikała początkowo z prawa patronatu nad parafiami, które sprawował zakon krzyżacki i poszczególni biskupi. Wynikało to z faktu, że plebani nadzorowali nie tylko działalność szkół, ale także nominacje ich lektorów. Wraz z postępującą emancypacją rad miejskich starały się one przejąć kontrolę nad nominacjami nauczycieli. Wiązało się to również z tym, że koszty funkcjonowania szkół, a więc budowy i utrzymania pomieszczeń, ponosiły one same, choć wynagrodzenie nauczycieli pochodziło zazwyczaj z opłat wnoszonych przez zamożnych uczniów.
Niestety, organizacja szkół miejskich i wiejskich w najwcześniejszym okresie jest słabo udokumentowana w zachowanych źródłach. Wyjątek stanowi szkoła funkcjonująca w Malborku, której działalność można zrekonstruować dzięki zachowanej XIV-wiecznej ordynacji szkolnej. Wszystko to sprawia, że nasz obraz funkcjonowania szkół w Prusach Krzyżackich jest nieco powierzchowny, gdyż właściwie więcej można powiedzieć o efektach nauczania niż o samym systemie i sieci szkół.
Obok szkół miejskich i parafialnych istniały także szkoły klasztorne. Szczególny nacisk na ich funkcjonowanie kładły zakony żebracze (dominikanie, franciszkanie, augustianie eremici i karmelici). Ich celem było kształcenie braci, z których najlepsi kontynuowali edukację w studiach generalnych, często działających przy uniwersytetach. Własne szkoły mieli także cystersi w Oliwie i Pelplinie. Zajmowały się one jednak wewnętrznymi potrzebami wspólnoty zakonnej, a nie aktywnym uczestnictwem w życiu intelektualnym ówczesnych Prus i Pomorza Gdańskiego. Natomiast zakon krzyżacki nie utrzymywał własnych szkół, gdyż w inny sposób pozyskiwał potrzebną kadrę wykształconych osób.
Downloads
Bibliografia
Archival Sources
Archiwum Diecezjalne w Pelplinie (Diocesan Archives in Pelplin) – Monastica, dominikanie, no. 1.
Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, BerlinDahlem – XX HA, Ordensfoliant 16. – XX HA, OBA, nos 7262, 28050.
General Archives of the Carmelite Order in Rome – II Polonia, Commune 1, Marcin Behm, Compendium libri Provinciae, 1677.
Printed Sources
Acten der Ständetage Preussens unter der Herrschaft des Deutschen Ordens, hrsg. v. M. Toeppen, Bd. 1: Die Jahre 1233–1435, Leipzig 1878.
Briefe und Urkunden des XVI. Jahrhunderts zur Geschichte der sächsi schen Franziskaner, ed. L. Lemmens, “Beiträge zur Geschichte der sächsischen Franziskanerprovinz” 1911/1912, Bd. 4/5, pp. 43–100.
Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte Ermlands, Bd. 1: Urkunden der Jahre 1231–1340, hrsg. v. C.P. Woelky, J.M. Saage, Mainz 1860.
Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Geschichte Ermlands, Bd. 3: Urkunden der Jahre 1376–1424 nebst Nachträgen, hrsg. v. C.P. Woelky, Braunsberg and Leipzig 1874.
Handfesten der Komturei Schlochau, bearb. v. P. Panske, Danzig 1921.
Quellen Beiträge zur Geschichte der Stadt Königsberg im Mittelalter, hrsg. v. M. Perlbach, Göttingen 1878.
Urkunden der Komturei Tuchel. Handfesten und Zinsbuch, hrsg. v. P. Panske, Danzig 1911.
Urkundenbuch des alten sächsischen Franziskanerprovinzen, Bd. 2: Die Kustodie Preussen, hrsg. v. L. Lemmens, Düsseldorf 1913.
Urkundenbuch des Bisthums Culm, hrsg. v. C.P. Woelky, Bd. 1: Das Bisthum Culm unter dem deutschen Orden, 1243–1466, Danzig 1885.
Urkundenbuch des Bisthums Samland, hrsg. v. C.P. Woelky, H. Mendthal, Leipzig 1891–1905.
Visitatio Archidiaconatus Camenensis Andrea de Leszno Leszczyński archiepiscopo A. 1652 et 1653 facta, ed. P. Panske, Toruń 1908.
Secondary works
Andrews F., The Other Friars. The Carmelite, Augustinian, Sack and Pied Friars in the Middle Ages, Woodbridge 2006.
Bauer H., Bildungs und Bibliothekswesen im Ordenslande Preußen, “Zentralblatt für Bibliothekswesen” 1929, Jg. 46, pp. 391–406.
Boockmann H., Die preußischen Studenten an den europäischen Uni versitäten bis 1525, in: Historisch geographischer Atlas des Preußenlandes, hrsg. v. H. Mortensen, G. Mortensen, R. Wenskus, Lieferung 3, Wiesbaden 1973, pp. 1–12.
Borawska T., Życie umysłowe na Warmii w czasach Mikołaja Kopernika, Toruń 1996.
Borzyszkowski M., Szkoły diecezji warmińskiej w okresie od XIII do połowy XVI wieku, “Studia Warmińskie” 1965, t. 2, pp. 31–63.
Breiter, T., Die alte lateinische Schule in Marienburg, ein Beitrag zur städtischen Schulgeschichte, Marienburg 1864.
Czaja R., Miasta pruskie a zakon krzyżacki. Studia nad stosunkami między miastem a władzą terytorialną w późnym średniowieczu, Toruń 1999.
Czaplewski P., Kartuzja kaszubska, Gdańsk 1966.
Dąbrowski K., Opactwo cystersów w Oliwie od XII do XVI wieku, Gdańsk 1975.
Deegen E., Geschichte der Stadt Saalfeld Ostpr., Mohrungen 1905.
Dekański D.A., Kilka uwag o edukacji zagranicznej dominikanów i karierach zakonnych Kaznodziejów z Pomorza Gdańskiego w średniowieczu, in: Klio viae et invia. Opuscula Marco Cetwiński dedicata, red. A. Odrzywolska-Kidawa, Warszawa 2010, pp. 619–626.
Długokęcki W., Elita władzy miasta Malborka w średniowieczu, Malbork 2004.
Freytag H., Die Beziehungen der Universität Leipzig zu Preussen von ihrer Begründung bis zur Reformation, 1409–1539, “Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins” 1902, H. 44, pp. 1–158.
Frydrychowicz R., Geschichte der Cistercienserabtei Pelplin und ihre Bau und Kunstdenkmäler, Düsseldorf 1907.
Galle R., Konrad Bitschins Pädagogik. Das vierte Buch des enzyklop. Werkes ‘De vita coniugali’, Gotha 1905.
Gałuszka T., Szkolnictwo konwentualne i partykularne w strukturach polskiej prowincji dominikanów w XIV stuleciu. Nowe ujęcie w świetle nowych źródeł, “Roczniki Historyczne” 2012, t. 78, pp. 191– 211.
Gause F., Die Geschichte der Stadt Königsberg in Preußen, Bd. 1, Köln–Graz 1965.
Górski K., Gołembiowski M., Wykaz prebend kościelnych Torunia z 1541 roku, “Zapiski Historyczne” 1977, t. 42, z. 4, pp. 149–175.
Hinnebusch W.A., The History of the Dominican Order, vol. 2, New York 1973.
Hipler F., Christliche Lehre und Erziehung in Ermland und im preussischen Ordensstaate während des Mittelalters, “Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands” 1876, Bd. 6, pp. 81–183.
Hipler F., Das Erziehungs und Schulwesen im Deutschordensstaate. Festschrift zur VII. Provinzialsammlung des Verbandes katholischer Lehrer Westpreussens, Marienburg 1898.
Hipler F., Literaturgeschichte des Bisthums Ermland, Braunsberg and Leipzig 1873.
Hirsch T., Die Ober Pfarrkirche von St. Marien in Danzig in ihren Denkmälern und in ihren Beziehungen zum kirchlichen Leben Danzigs überhaupt, Th. 1, Danzig 1843.
Hollack E., Tromnau F., Geschichte des Schulwesens der Königlichen Haupt und Residenzstadt Königsberg i. Pr. mit besonderer Berücksichtigung der niederen Schulen, Königsberg 1899.
Kaczmarek K., Szkoły i studia polskich dominikanów w okresie średniowiecza, Poznań 2005.
Karbowiak A., Szkoły dyecezyi chełmińskiej w wiekach średnich, Toruń 1899 (“Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, R. 6).
Kielar P., Organizacja szkolnictwa dominikańskiego w Polsce w XIV wieku, “Sprawozdania TN KUL” 1968, nr 17, pp. 159–169.
Kłoczowski J., Zakon dominikański i początki wyższego szkolnictwa na ziemiach polskich, in: Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa, red. D.A. Dekański, A. Gołembnik, M. Grubka, Gdańsk–Pelplin, 2003, pp. 67–87.
Kubicki R., The Schools and Studies of the Dominicans in the Prus sian Contrata to the Beginning of the Sixteenth Century, “Studia z Dziejów Średniowiecza” 2018, t. 22, pp. 117–135.
Kubicki R., Środowisko dominikanów kontraty pruskiej od XIII do połowy XVI wieku, Gdańsk 2007.
Kubicki R., Zakony mendykanckie w Prusach Krzyżackich i Królewskich od XIII do połowy XVI wieku, Gdańsk 2018.
Kunzelmann A., Geschichte der deutschen Augustiner Eremiten, T. 5: Die Sächsisch Thüringische Provinz und die Sächsische Reform kongregation bis zum Untergang der Beiden, Würzburg 1974.
Matern G., Beiträge zur Geschichte des Schulwesens im Ermland, Braunsberg 1911. MentzelReuters A., Arma spiritualia. Bibliotheken, Bücher und Bildung im Deutschen Orden, Wiesbaden 2003.
Moorman J., A History of the Franciscan Order from Its Origins to the Year 1517, Oxford 1968.
Myszka Ł., Dominikanie w Toruniu od XVI do XIX wieku. Katolicki zakon w protestanckim mieście, Kraków 2015 (“Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie”, t. 15).
Neitmann K., Der Hochmeister des Deutschen Ordens in Preußen – ein Residenzherrscher unterwegs. Untersuchungen zu den Hochmeisteritineraren im 14. und 15. Jahrhundert, Köln–Wien 1990 (“Veröffentlichungen aus den Archiven Preußischer Kulturbesitz”, Bd. 30).
Nowak Z.H., Bracia Wspólnego Życia i ich szkoła w Chełmnie (1473–1536/1545), “Zapiski Historyczne” 1987, t. 52, z. 4(4), pp. 53–77.
Nowak Z.H., O sposobach werbowania intelektualistów do zakonu krzyżackiego w Prusach w pierwszej połowie XV wieku / Methoden der Intellektuellenanwerbung für den Deutschen Orden in Preussen in der ersten Hälfte des 15. Jahrhunderts, in: idem, Przyczynki źródłowe do historii zakonu krzyżackiego w Prusach / Quellenbe iträge zur Geschichte des Deutschen Ordens in Preussen, Toruń 2011, pp. 103–113.
Nowak Z.H., Starania o założenie uniwersytetu w Chełmnie w XIV i XV w., “Zapiski Historyczne” 1966, t. 31, z. 4, pp. 7–36.
Pawlak M., Długokęcki W., Studia uniwersyteckie malborczyków do 1773 roku, Bydgoszcz 2004.
Poschmann A., Das Augustinerkloster in Rössel, “Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands” 1932, Bd. 24, pp. 81–189.
Potkowski E., Konrad Bitschin – edukacja kobiet i pożytki czytania, in: Prusy – Polska – Europa. Studia z dziejów średniowiecza i czasów wczesnonowożytnych. Prace ofiarowane Profesorowi Zenonowi Hubertowi Nowakowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, red. A. Radzimiński, J. Tandecki, Toruń 1999, pp. 349–359.
Prussia scholastica. Die Ost und Westpreussen auf den mittelalterlichen Universitäten, gesammelt von M. Perlbach, Braunsberg 1895.
Quassowski B., Obrigkeitliche Wohlfahrtspflege in den Hansestädten des Deutschordenslandes (Braunsberg, Elbing, Königsberg, Kulm und Thorn) bis 1525, part 3, “Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins” 1921, H. 61, pp. 103–148.
Radzimiński A., Anmerkungen zum Schul und Bibliothekswesen des Deutschordensstaats in Preußen, in: Deutschordensgeschichte aus Inter nationaler Perspektive. Festschrift für Udo Arnold zum 80. Geburtstag, hrsg. v. R. Czaja, H. Houben, IlmtalWeinstraße 2020 (“Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens”, Bd. 85), pp. 277–294.
Rink J., Die Mädchenerziehung in Westpreussen vor 1772, Danzig 1910 (“Wissenschaftliche Beilage zum Jahresprogramm 1910/11 der Marienschule zu Danzig”).
Roest B., A History of Franciscan Education (c. 1210–1517), Leiden– Boston–Köln 2000.
Ruciński R., Tandecki J., Intellektuelle Eliten im Deutschordensstaat Preußen im Mittelalter, “Quaestiones Medii Aevi Novae” 2004, vol. 9, pp. 89–116.
Sieradzan W., Oblicza kultury intelektualnej, in: Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII– XVI wieku, red. R. Czaja, A. Radzimiński, Toruń 2013, pp. 493–523.
Simson P., Geschichte der Stadt Danzig, Bd. 1: Von den Anfängen bis 1517, Danzig 1913.
Smet J., Dobhan U., Die Karmeliten. Eine Geschichte der Brüder U.L. Frau vom Berg Karmel. Von den Anfängen (ca. 1200) bis zum Konzil von Trient, Freiburg–Basel–Wien 1981.
Sumowski M., Duchowni i mieszczanie. Kler niższy w społeczeństwie późnośredniowiecznych miast pruskich, Toruń 2022.
Tandecki J., Intellektuelle Eliten in den Großstädten des Deutschordensstaates Preußen im Mittelalter, in: Vergangenes in Erinnerung rufen… Beiträge zur Kulturgeschichte des Königlichen Preußens, hrsg. v. L. Lewandowska, K. SzczerbowskaPrusevicius, W. Zientara, Berlin 2014, pp. 9–24.
Tandecki J., Struktury administracyjne i społeczne oraz formy życia w wielkich miastach Prus Krzyżackich i Królewskich w średniowie czu i na progu czasów nowożytnych, Toruń 2001.
Toeppen M., Elbinger Antiquitäten. Ein Beitrag zur Geschichte des städtischen Lebens im Mittelalter, Danzig 1871–1873.
Trajdos T.M., U zarania karmelitów w Polsce, Warszawa 1993.
Uth G., Szkic historyczno biograficzny zakonu augustjańskiego w Polsce, Kraków 1930.
Walczak R., ‘Protocollum’ augustianina eremity zwanego Angelusem ze Stargardu. O polsko pomorskich związkach historiograficznych w średniowieczu, Poznań 1991.
Wardęska Z., Konrad Bitschin z Łukowa zwany Konradem z Byczyny, pedagog chełmiński, “Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1967, R. 12, nr 2, pp. 253–267.
Waschinski E., Erziehung und Unterricht im Deutschen Ordenslande bis 1525 mit besonderer Berücksichtigung des niederen Unterrichtes, Danzig 1907.
Waschinski E., Verzeichnis der mittelalterlichen Lehrer an den sechs Danziger Kirchschulen, “Weichselland. Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 1940, Jg. 39, H. 2, pp. 30–33.
Westphal P., Ein ehemaliges Klosterterritorium in Pommerellen. Eine Studie zur westpreussischen Geschichte, Danzig 1905. Wunder H., Siedlungs und Bevölkerungsgeschichte der Komturei Christburg 13.–16. Jahrhundert, Wiesbaden 1968.
Xiberta B.M., De scriptoribus scholasticis saeculi XIV ex ordine Carmelitarum, Louvain 1931.
Zdanek M., Szkoły i studia dominikanów krakowskich w średniowieczu, Warszawa 2005.
