Uniwersyteckie Czasopisma NaukoweZakon krzyżacki a klasztory na Pomorzu Gdańskim w pierwszej połowie XIV w.
DOI:
https://doi.org/10.26881/sds.2023.26.04Słowa kluczowe:
Teutonic Order, Cistercians, Norbertines, Mendicant Friars, Gdańsk PomeraniaAbstrakt
Przedmiotem opracowania jest próba charakterystyki polityki prowadzonej przez zakon krzyżacki (niemiecki) wobec klasztorów na Pomorzu Gdańskim w pierwszej połowie XIV w. W dotychczasowych ocenach tradycyjnie wskazywano na konsekwentnie stosowane ograniczenia odnośnie do fundacji klasztorów mniszych w Prusach i dążenie zakonu niemieckiego do poddania ścisłej kontroli wszystkich zgromadzeń posiadających swoje siedziby na Pomorzu Gdańskim. W artykule wskazano przede wszystkim na dwa czynniki mające wpływ na relacje zakonu niemieckiego z klasztorami na Pomorzu Gdańskim, to jest na proces implantacji klasztorów i terytorializacji urzędów zakonu niemieckiego na Pomorzu Gdańskim.
Z przeprowadzonych analiz wynika, że relacje zakonu niemieckiego z klasztorami na Pomorzu Gdańskim były nie tyle następstwem konsekwentnie realizowanej przez niego polityki, ale raczej wypadkową wielu czynników, wynikających z sytuacji panującej w danym zgromadzeniu zakonnym (cystersi) i odnośnie do konkretnego klasztoru (przy kład dominikanów w Gdańsku). Przy czym zakon niemiecki występował zazwyczaj jako władca terytorialny, potwierdzający transakcje kupna–sprzedaży względnie nadania lub zamiany dóbr oraz jako arbiter w sporach z innymi instytucjami (z władzami miejskimi). Funkcję taką pełnili miejscowi komturzy lub sam wielki mistrz zakonu. Udział tego ostatniego był zazwyczaj związany z potrzebą ogólnej regulacji, jak w przypadku generalnej konfirmacji dla dóbr klasztoru w Oli wie i Żarnowcu dokonanej przez wielkiego mistrza Ludolfa Königa. Ogólnie, wzajemne relacje zakonu z klasztorami były poprawne, jeśli nie wręcz dobre. Trzeba też podkreślić, że stanowisko zakonu niemieckiego wobec klasztorów na Pomorzu Gdańskim było elementem szerszej polityki kościelnej prowadzonej na tym terenie także wobec biskupa włocławskiego i arcybiskupa gnieźnieńskiego.
Downloads
Bibliografia
Archival Sources
The State Archives in Gdańsk, City of Gdańsk Records, documents up to 1525 and letters up tp 1814, 300,D/46, no. 53.
Biblioteka Diecezjalna (Diocesan Library) in Pelplin, manuscripts department, vol. 1, ref. 421 (622).
Printed Sources
Chronica Olivensis. Auctore Stanislao abbate Olivensi, ed. W. Kętrzyń ski, in: Monumenta Poloniae Historica, t. 6, Kraków 1893, pp. 310–350.
Kronika oliwska. Źródło do dziejów Pomorza Wschodniego z połowy XIV wieku, tłum. D. Pietkiewicz, wstęp i komentarz B. Śliwiński, Malbork 2008.
Piotr z Dusburga, Kronika Ziemi Pruskiej, tłum. S. Wyszomirski, wstęp i komentarz J. Wenta, Toruń 2004.
Piotr z Dusburga, Kronika Ziemi Pruskiej, wyd. J. Wenta i S. Wyszomirski, Kraków 2007 (“Pomniki Dziejowe Polski”, seria 2, t. 13).
Pommerellisches Urkundenbuch, hrsg. v. M. Perlbach, Danzig 1882.
Preußisches Urkundenbuch, Bd. 2–4, hrsg. v. M. Hein, E. Maschke, H. Koeppen, Königsberg¬ Marburg 1939–1961.
Simson P., Geschichte der Stadt Danzig, Bd. 4, Danzig 1918.
Statuta Capitulorum Generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 1116 ad annum 1786, t. 3 ab anno 1262 ad annum 1400, ed. J.M. Canivez, Louvain 1935.
Secondary works
Biskup M., Das Verhältnis des Deutschen Ordens zu den anderen Orden in Preußen, in: Ritterorden und Kirche im Mittelalter, hrsg. v. Z.H. Nowak, Toruń 1997 (“Ordines militares Colloquia Torunen sia Historica”, vol. 9), s. 61–79.
Biskup M., Średniowieczna sieć klasztorów w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach (do r. 1525), ZH 1999, t. 64/1, pp. 35–61.
Bruski K., Konieczny A., Pogódki Pelplin, in: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2: Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej, red. A.M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, Poznań 1999, pp. 304–306.
Bruski K., Opactwa cystersów w Oliwie, Pelplinie i Byszewie – ich miejsce w dziejach Pomorza, “Studia Pelplińskie” 1987, t. 18, pp. 17–32.
Bruski K., Otoczenie komtura gniewskiego Henryka Buchholza w latach 1314–1323, “Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego. Historia” 1984, nr 14, pp. 11–18.
Bruski K., Ziemie nad dolną Wieżycą od XIII do początku XV wieku, Gdańsk 1997.
Bruszewska¬ Głombiowska M., Krótka historia klasztoru augustianów ze Swornegaci na Pomorzu Gdańskim, “Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej” 2011, R. 52/1, pp. 155–166.
Czacharowski A., Uposażenie i organizacja klasztoru norbertanek w Żukowie od XIII do połowy XV wieku, Toruń 1963 (“Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, R. 68, z. 2).
Czaplewski P., Kartuzja kaszubska, Gdańsk 1966.
Czarciński I., Polityka zakonu krzyżackiego wobec korporacji religijnych i świeckich , in: Zakon krzyżacki a społeczeństwo państwa w Prusach, red. Z.H. Nowak, Toruń 1995 (“Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, R. 86, z. 3), pp. 111–122.
Dąbrowski K., Opactwo cystersów w Oliwie od XII do XVI wieku, Gdańsk 1975.
Dąbrowski K., Rozwój wielkiej własności ziemskiej klasztoru cysterek w Żarnowcu od XIII do XVI wieku, Gdańsk 1970.
Dekański D.A., W sprawie narodowości i chronologii opatów oliwskich w pierwszej połowie XIV wieku, “Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1987, nr 1, (nr 175), pp. 109–117.
Dekański D.A., Wetesko L., Oliwa, in: Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2: Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej, red. A.M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, Poznań 1999, pp. 274–276.
Dekański D.A., Z dziejów opactwa cysterskiego w Oliwie ze szczególnym uwzględnieniem problematyki zmian majątkowych w latach 1308–1342, in: Ludzie, władza, posiadłości, red. J. Powierski, B. Śliwiński, Gdańsk 1994 (“Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza”, nr 1), pp. 25–52.
Derwich M., Rec.: P. Racinet, Les maisons de l’ordre de Cluny au Moyen Âge. Évolution et permanence d’un ancien ordre bénédictin au nord de Paris, Bruxelles 1990, “Kwartalnik Historyczny” 1994, R. 101, z. 1, pp. 177–179.
Eberl I., Die Zisterzienser. Geschichte eines europäischen Ordens, Stuttgart 2002.
Frydrychowicz R., Geschichte der Cisterzienserabtei Pelplin und ihre Bau und Kunstdenkmäler, Düsseldorf 1905.
Górski K., Zakon krzyżacki a powstanie państwa pruskiego, Wrocław 1977.
Grzegorz M., Komturstwo gniewskie i jego strategiczne znaczenie, Bydgoszcz 2003.
Grzegorz M., Pomorze Gdańskie pod rządami zakonu krzyżackiego w latach 1308–1466, Bydgoszcz 2007.
Grzegorz M., Struktura administracyjna i własnościowa Pomorza Gdańskiego pod rządami zakonu krzyżackiego w latach 1309–1454, Warszawa 1987.
Grzegorz M., Zabiegi instytucji kościelnych z terenu Pomorza Gdańskiego o zachowanie swych przywilejów i dóbr w okresie panowania zakonu krzyżackiego w latach 1309–1454, “Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, Studia Historyczne” 1994, z. 4, pp. 43–68.
Gzowski J., Klasztor, in: W cieniu klasztoru dominikanów, red. A. Gołembnik, Gdańsk [2002], pp. 45–59.
Heckmann D., Amtsträger des Deutschen Ordens / Dostojnicy zakonu niemieckiego, Toruń 2020.
Hubatsch W., Die Johanniterorden in Ost– und Westpreußen, “Zeit schrift für Ostforschung” 1972, Jg. 21/2, pp. 1–19.
Jóźwiak S., Centralne i terytorialne organy władzy zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1410. Rozwój – przekształcenia – kompetencje, Toruń 2001.
Kasiske K., Das Deutsche Siedelwerk des Mittelalters in Pommerellen, Königsberg 1938.
Kłoczowski J., Dominikanie Polscy na Śląsku w XIII–XIV wieku, Lub lin 1956.
Kubicki R., Anmerkungen zu den Beziehungen der Zisterzienser von Pelplin zum Deutschen Orden in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts, in: Zwischen Mittelmeer und Baltikum. Festschrift für Hubert Houben zum 70. Geburtstag, hrsg. v. U. Arnold, R. Czaja. J. Sarnowsky, (“Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens”, Bd. 90), Ilmtal Weinstraße 2023, pp. 274–282.
Kubicki R., Cistercian Nuns of Zarnowitz (Żarnowiec) and the Teutonic Order in the years 1309–1454, “Ordines Militares Colloquia Torunensia Historica” 2020, vol. 25, pp. 363–383.
Kubicki R., Fundacja i implantacja klasztoru dominikańskiego na przykładzie państwa zakonu krzyżackiego w Prusach, “Studia z Dziejów Średniowiecza” 2013, t. 17, pp. 76–78.
Kubicki R., Monastycyzm na Pomorzu do początku XIX wieku – uwagi na temat organizacji struktur i działalności zakonów, in: 1050. rocznica Chrztu Polski, red. K. Lewalski, Gdańsk 2016, pp. 134–157.
Kubicki R., Podstawy gospodarcze utrzymania klasztoru dominikanów w Gdańsku (1227–1835), in: Inter oeceonomiam coelestem et terrenam. Mendykanci a zagadnienia ekonomiczne, red. W. Długokęcki, T. Gałuszka, R. Kubicki, A. Zajchowska, Kraków 2011, pp. 303–332.
Kubicki R., Zakony mendykanckie w Prusach Krzyżackich i Królewskich od XIII do połowy XVI wieku, Gdańsk 2018. Kujot S., Opactwo pelplińskie, Pelplin 1875.
Kwiatkowski S., Powstanie i rozwój krzyżackich koncepcji przywództwa religijnego w Prusach, in: Zakon krzyżacki a społeczeństwo państwa w Prusach, red. Z.H. Nowak (RTNT, R. 86, z. 3), Toruń 1995, pp. 137–148.
Lange T.W., Joannici na Pomorzu Gdańskim. Stan badań – interpretacje – próba syntezy, ZH 1994, t. 59/4, pp. 7–19.
Maciakowska Z., Kształtowanie przestrzeni miejskiej Głównego Miasta w Gdańsku do początku XV wieku, Gdańsk 2011.
Mielczarski S., Wielka własność pod panowaniem krzyżackim, in: Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 roku, red. W. Odyniec, Gdańsk 1978, pp. 71–74.
Militzer K., Der Aufbau von Landesherrschaften durch Ritterorden, besonders durch den Deutschen Orden, in: Innovationen durch Deuten und Gestalten. Klöster im Mittelalter zwischen Jenseits und Welt, hrsg. v. G. Melville, B. Schneidmüller, S. Weinfurter, Regensburg 2014 (“Klöster als Innovationslabore”, Bd. 1), pp. 307–316.
Możejko B., Kaczor D., Śliwiński B., Zarys dziejów klasztoru dominikańskiego w Gdańsku od średniowiecza do czasów nowożytnych (1226/1227–1835), “Archeologia Gdańska” 2006, t. 1, pp. 137–214.
Mur i Raurell A., Gracias a la inspiración y a pesar de la desconfianza: la orden de Calatrava en el área germánica y este de Europa, “Cistercium. Revista cisterciense” 2005, n. 238, pp. 227–233.
Niess U., Hochmeister Karl von Trier (1311–1324). Stationen einer Karriere im Deutschen Orden, Marburg 1992 (“Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens”, Bd. 47).
Oliński P., Cysterskie nekrologi na Pomorzu Gdańskim od XIII do XVIIwieku, Toruń 1997 (RTNT, R. 88, z. 1).
Racinet P., Les maisons de l’ordre de Cluny au Moyen Âge. Évolution et permanence d’un ancien ordre bénédictin au nord de Paris, Bruxelles 1990.
Rozynkowki W., Omnes Sancti et Sanctae Dei. Studium nad kultem świętych w diecezjach pruskich państwa zakonu krzyżackiego, Malbork 2006.
Schultz F., Geschichte der Kreise Neustadt und Putzig, Danzig 1907.
Sikora F., Początki klasztoru cysterek w Żarnowcu, ZH 1983, t. 48/1–2, pp. 7–29.
Smoliński M., Der Johanniterorden in Pommern und Pommerellen im Mittelalter – Politik, Wirtschaft, Menschen, in: Die geistlichen Ritterorden in Mitteleuropa Mittelalter, hrsg. v. K. Borchardt, L. Jan, Brno 2011, pp. 139–156.
Smoliński M., Joannici w polityce książąt polskich i pomorskich (od połowy XII do pierwszego ćwierćwiecza XIV w.), Gdańsk 2008.
Smoliński M., Kalatrawensi w Tymawie na Pomorzu Gdańskim. Idea sprowadzenia zakonu nad Morze Bałtyckie, in: Mieszczanie, wasale, zakonnicy, red. B. Śliwiński, Malbork 2004 (“Studia z Dziejów Śred niowiecza”, nr 10), pp. 205–242.
Śliwiński B., Studia z dziejów zakonu krzyżackiego, Pomorza Wschodniego i Polski w latach 1310–1320, cz. 1, in: Komturzy, rajcy, żupani, red. B. Śliwiński, Malbork 2005, (“Studia z Dziejów Średniowiecza”, nr 11), pp. 467–490.
Śliwiński J.P., Cystersi z Łekna – Oliwy – Pelplina od połowy XII do XV wieku / The Cistersians from Łekno – Oliwa Pelplin since the middle of the 12th until the 15th century, Olsztyn 2014.
Trupinda J., Wizerunek dominikanów w kronice Piotra z Dusburga – obraz rzeczywisty czy oficjalna propaganda polityczna zakonu niemieckiego?, in: Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa, red. D.A. Dekański, A. Gołembnik, M. Grubka, Gdańsk–Pelplin 2003, pp. 531–540.
Wrzesiński W., Dygdała J., Grzegorz M., Synteza Pomorza Nadwiślańskiego, “Komunikaty Mazursko- Warmińskie” 1980, nr 2, (nr 221–248), pp. 221–248.
Zbierski A., Rozwój przestrzenny Gdańska w IX–XIII w., in: Historia Gdańska, t. 1: do roku 1454, red. E. Cieślak, Gdańsk 1978, pp. 71–125.
Zonenberg S., Stosunki krzyżacko mendykanckie w Prusach do 1466 roku, Bydgoszcz 2018.
