Uniwersyteckie Czasopisma Naukowe„Bidden barmhertzigen got vor…”. Kilka uwag o fundacjach artystycznych w późnośredniowiecznym Gdańsku i ich kosztach
DOI:
https://doi.org/10.26881/porta.2022.21.03Słowa kluczowe:
Fundacje artystyczne, późnośredniowieczny Gdańsk, fundatorzy, cele fundacji, fundator w swoim dziele, ceny dzieł sztuki, rynek sztukiAbstrakt
Na trzech późnogotyckich gdańskich zabytkach sakralnych powtarza się cytowana w tytule niniejszego tekstu formułka: „Bidden barmhertzigen got vor…” („Weź w opiekę miłosierny Boże…”). Za nią następuje imię i nazwisko fundatora dzieła, który zwraca się tymi słowy do Boga. Formułka mówi o celu fundacji, lecz nie wyjaśnia wszystkich motywacji stojących za tego rodzaju przedsięwzięciem.
Rola fundatora w okresie późnego średniowiecza bardzo często wykraczała poza kwestie finansowe. Częstokroć określał on program ikonograficzny dzieła, a niekiedy również formę, poprzez wskazanie jakiegoś wzoru. Zazwyczaj pragnął, aby ufundowane przezeń dzieło zawierało informacje o nim samym w formie inskrypcji, herbu, motywu figuralnego lub portretu. Pełniły one kilka funkcji. Po pierwsze były znakami własnościowymi. Po drugie upamiętniały fundatora, nie tylko w wymiarze historycznym, lecz i eschatologicznym – miały przypominać o potrzebie modlitwy za zmarłego fundatora, aby wybawić jego duszę od wiecznego potępienia. Fundatorem kierowały nie tylko pobudki religijne. Zamówione przezeń dzieło było wyrazem przynależności do wspólnoty i jednocześnie manifestacją partykularnych interesów. Niekiedy wydatek związany z fundacją był jednorazowy, w innych zaś przypadkach rozkładał się w czasie i pociągał za sobą dodatkowe koszty. Tak było w przypadku nastaw ołtarzowych. Aby nastawa mogła pełnić swoje funkcje, fundator musiał zatrudnić kapłana sprawującego służbę przy ołtarzu, zapewnić mu strój liturgiczny, zakupić stosowne vasa sacra, dostarczać wino do posługi, wosk do świec oraz inne wyposażenie. Sakralne fundacje artystyczne były rodzajem inwestycji obliczonych na to, że się zwrócą, zarówno w sensie religijnym, przyczyniając się do zbawienia fundatora, jak i w kilku innych aspektach – prestiżowym, reprezentacyjnym, estetycznym.
Niniejszy tekst poddaje analizie powyższe kwestie na przykładzie późnogotyckich fundacji w Gdańsku. Działalność fundacyjną prowadziły nad Motławą niemal wszelkie kręgi społeczne. Fundacją całej wspólnoty było retabulum ołtarza głównego w kościele Mariackim –ogromne koszty pokryły władze miasta, kościół, cechy, bractwa oraz osoby prywatne. Fundatorem zegara astronomicznego w tej samej świątyni była prawdopodobnie rada miejska. Istotną rolę na polu mecenatu artystycznego odegrały bractwa (świeckie i religijne) oraz cechy rzemieślnicze. Fundatorami były rodziny i pojedyncze osoby, wśród nich wysocy urzędnicy miejscy, burmistrzowie i rajcy, a także przedstawiciel niezwykle ważnej w mieście grupy zawodowej – szyper. W wielu dziełach znajdujemy odniesienia do osób, które je zamówiły. Nieraz są to odniesienia dosłowne – inskrypcje lub portrety (np. retabulum Bartholomeusa Schultego w kościele franciszkanów), a niekiedy fundator objawiał się w swoim dziele w sposób aluzyjny, poprzez dobór tematów (np. retabulum bractwa kapłańskiego w kościele Mariackim) lub motywów (retabulum bractwa uczniów szewskich w kościele Mariackim). Niektóre programy retabulów zawierają dane o pochodzeniu, statusie, aspiracjach lub ważnych wydarzeniach w życiu fundatora (np. tzw. Duży Ołtarz Ferberów w kościele Mariackim). Pozycję fundatora odzwierciedlały też forma i jakość dzieła (np. retabulum bractwa św. Reinholda w kościele Mariackim).
Informacje o kosztach dzieł sztuki w omawianym okresie w Gdańsku są bardzo nieliczne. Artykuł zestawia je z kosztami pokrewnych realizacji na innych terenach, a także z zarobkami niektórych grup zawodowych oraz cenami parcel i nieruchomości w Gdańsku. Zestawienie to pokazuje, że najbardziej spektakularne fundacje artystyczne (np. retabulum ołtarza głównego w kościele Mariackim) pochłaniały niewyobrażalne kwoty. Pod tym względem sytuacja w Gdańsku jest porównywalna z innymi wielkimi ośrodkami, takimi jak Kraków, Berno, Strasburg czy miasta południowoniemieckie.
Późnośredniowieczne kościelne fundacje artystyczne w Gdańsku wykazują wiele cech wspólnych dla całej Europy łacińskiej. To, co wydaje się być rysem szczególnym Gdańska, to bardzo zróżnicowany gust tutejszych fundatorów i w konsekwencji poszukiwanie satysfakcjonujących dzieł i artystów poza miastem, niekiedy w regionach znacznie oddalonych, takich jak Niderlandy, Lubeka czy Niemcy Południowe. Ta cecha była w znacznej mierze pochodną zróżnicowanego pochodzenia miejscowego społeczeństwa. Drugi istotny wyróżnik gdańskich fundacji to aktywny udział fundatora w nadaniu dziełu ostatecznego kształtu. Dzieła sprowadzane z zagranicy czy też tworzone na miejscu przez artystów przybyłych z zewnątrz gdańscy fundatorzy starali się w pewien sposób dostosować do miejscowych potrzeb i przyzwyczajeń (retabulum cechu rzeźników, retabulum ołtarza głównego w kościele Mariackim).
Downloads
Bibliografia
Archival sources
Archiwum Kościoła Mariackiego w Gdańsku (Archive of the Church of Our Lady in Gdańsk)
Lisiak Ewa, Dokumentacja prac konserwatorskich Grupy Ukrzyżowania (ok. 1517) Mistrza Pawła z belki tęczowej kościoła NMP w Gdańsku, Gdańsk 2018, typescript.
Archiwum Państwowe w Gdańsku (State Archive in Gdańsk)
Melmann Georg, Chronica des landes Preussen. Anno 1548, ms 300. R/LI/1.
Staatsbibliothek zu Berlin (State Library in Berlin)
Praetorius Efraim, Das evangelische Danzig – vorstellend den Lebenslauff aller evangelischen Lehrer in Dantzig, Bd. 1, Ms. Boruss. Fol. 267.
Published sources and studies
Ackley Joseph Salvatore, Precious‑Metal Figural Sculpture, Medium, and Mimesis in the Late Middle Ages [in:] Faces of Charisma: Image, Text, Object in Byzantium and the Medieval West (“Explorations in Medieval Culture”, vol. 9), eds. Brigitte Miriam Bedos‑Rezak, Martha Dana Rust, Leiden‑Boston 2018, pp. 348–385.
Albrecht Uwe, Auf den Spuren eines verlorenen Denkmalensembles. Die spätgotische Chorausstattung der Lübecker Marienkirche [in:] Kunst und Liturgie. Choranlagen des Spätmittelalters – ihre Architektur, Ausstattung und Nutzung, Hg. Anna Morath‑Fromm, Memmingen 2003, pp. 116–125.
Corpus der mittelalterlichen Holzskulptur und Tafelmalerei in Schleswig‑Holstein, vol. 1: Hansestadt Lübeck, St. Annen‑Museum, eds. Uwe Albrecht et al., Kiel 2005.
Die Aufzeichnungen des Dominikaners Martin Gruneweg (1562–ca. 1618) über seine Familie in Danzig, seine Handelsreisen in Osteuropa und sein Klosterleben in Polen (“Deutsches Historisches Institut Warschau. Quellen und Studien”, Bd. 19), Hg. Almut Bues, Bd. 1–4, Wiesbaden 2008.
Baxandall Michael, The Limewood Sculptors of Renaissance Germany, New Haven–London 1980.
Belting Hans, Bild und Kult. Eine Geschichte des Bildes vor dem Zeitalter der Kunst, München 1990.
Bogucka Maria, Gdańsk jako ośrodek produkcyjny w XIV–XVII wieku, Warszawa 1962.
Bonsdorff Jan von, Kunstproduktion und Kunsverbreitung im Ostseeraum des Spätlalters, Helsinki–Helsingfors 1993.
Braunfels‑Esche Sigrid, Sankt Georg. Legende, Verehrung, Symbol, München 1976.
Broschek Anja, Michel Erhart. Ein Beitrag zur schwäbischen Plastik der Spätgotik, Berlin–New York 1973.
Christoph Beyers des ältern Dantziger Chronik [in:] Scriptores rerum prussiacarum, Bd. 5, Hg. Theodor Hirsch, Max Töppen, Ernst Strehlke, Leipzig 1889, pp. 443–491.
Chronik der Marienkirche in Danzig. Das »Historische Kirchen Register« von Eberhard Bötticher (1616). Transkription und Auswertung / Kronika kościoła Mariackiego w Gdańsku. »Historisches Kirchen Register« Eberharda Böttichera (1616). Transkrypcja i analiza, Hg. Christopher Herrmann, Edmund Kizik, Köln–Weimar–Wien 2013.
Cieślak Katarzyna, Między Rzymem, Wittenbergą a Genewą. Sztuka Gdańska jako miasta podzielonego wyznaniowo, Wrocław 2000.
Decker Bernhard, Das Ende des mittelalterlichen Kultbildes und die Plastik Hans Leinbergers, Bamberg 1985.
Drost Willy, Die Marienkirche in Danzig und ihre Kunstschätze, Stuttgart 1963.
Drost Willy, Sankt Johann, Stuttgart 1957.
Drost Willy, Swoboda Franz, St. Trinitatis, St. Peter, St. Bartholomäi, St. Barbara, St. Elisabeth, Hl. Geist, Engl. Kapelle, St. Brigitten (“Kunstdenkmäler der Stadt Danzig”, Bd. 5), Stuttgart 1972.
Graf Klaus, Retrospektive Tendenzen in der bildenden Kunst vom 14. bis zum 16. Jahrhundert. Kritische Überlegungen aus der Perspektive des Historikers [in:] Mundus in imagine. Bildersprache und Lebenswelten im Mittelalter. Festgabe für Klaus Schreiner, Hg. Andrea Löther, München 1996, pp. 389–420.
Grochowska Weronika, Ze studiów nad gotyckimi nastawami ołtarzowymi w Gdańsku. O specyfice konstrukcji, ikonografii i funkcji gdańskich predell, “Porta Aurea. Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego” 2015, t. 14, pp. 5–31.
Hinz August, Kurze Beschreibung der Ober‑Pfarrkirche zu St. Marien in Danzig, mit Angabe der darin enthaltenen Merkwürdigkeiten, als Wegweiser, zunächst für Fremde, Danzig 1864.
Hirsch Theodor, Die Oberpfarrkirche von St. Marien in Danzig in ihren Denkmälern und ihren Beziehungen zum kirchlichen Leben Danzig, Bd. 1–2, Danzig 1843–1847.
Jacobs Lynn F., Early Netherlandish Carved Altarpieces, 1380–1550: Medieval Tastes and Mass Marketing, Cambridge 1998.
Jezler Peter, La fondation d’une chapelle privée et les oeuvres d’art qu’elle implique [in:] Iconoclasme. Vie et mort de l’image médiévale, édit. Cécile Dupeux et al., Zurich 2001, pp. 210–211.
Kahn Karl, Archivalisches zu Leben und Werk von Adam Kraft [in:] Adam Kraft, Hg. Frank Matthias Kammel, Nürnberg 2002, pp. 45–62.
Kemperdick Stephan, Dwie tablice Trójcy Świętej z gdańskiego kościoła Mariackiego, “Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie. Nowa Seria” 2019, t. 7, pp. 148–186.
Krefting Achim, St. Michael und St. Georg in ihren geistesgeschichtlichen Beziehungen, Jena 1937.
Kutzner Marian, Die spätmittelalterliche Ausstattung der Marienkirche als Ausdruck der intellektuellen Empfindsamkeit und Religiosität der Danziger Bürger im ausgehenden Mittelalter [in:] Die sakrale Backsteinarchitektur des südlichen Ostseeraums: Der theologische Aspekt, Hg. Gerhard Eimer, Ernst Gierlich, Berlin 2000, pp. 131–154.
Labuda Adam S., Die Tafelmalerei in Danzig in der zweiten Hälfte des 15. Jahrhunderts, Hg. Institut für Kunst‑ und Bildgeschichte der Humboldt‑Universität zu Berlin, Berlin 2015.
Labuda Adam S., Kleidung als Bedeutugsträger. Zur Zehn‑Gebote‑Tafel aus der Marienkirche in Danzig [in:] Bild/Geschichte. Festschrift für Horst Bredekamp, Hg. Philine Helas, Maren Polte, Claudia Rückert, Bettina Uppenkamp, Berlin 2007, pp. 413–430.
Labuda Adam S., O retabulum Trójcy Świętej bractwa św. Jerzego w kościele Mariackim w Gdańsku, “Porta Aurea. Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego” 2012, t. 11, pp. 20–66.
Leeflang Micha, The “Saint Reinhold Altarpiece” by Joos van Cleve and His Workshop: New Insights into the Influence of Albrecht Durer on the Working Process [in:] Making & Marketing: Studies of the Painting Process in Fifteenth‑ and Sixteenth‑Century Netherlandish Workshops, ed. Molly Faries, Turnhout 2006, pp. 15–42.
Leeflang Micha, Joos van Cleve: A Sixteenth‑Century Antwerp Artist and His Workshop, Turnhout 2015.
Lichte Claudia, Weilandt, Gerhard, Prachtvoll und wandelbar. Entstehung und Funktion von Flügelretabeln in Mittelalter, Stuttgart 1994.
Meier Hans‑Rudolf, Jäggi, Carola, Büttner, Philippe, Für irdischen Ruhm und himmlichen Lohn. Stifter und Auftraggeber in mittelalterlichen Kunst. Beat Brenk zum 60. Geburtstag. Berlin 1995.
Możejko Beata, „Peter von Danzig”. Dzieje wielkiej karaweli 1462–1475, Gdańsk 2011.
Müller Theodor, Frühe Beispiele der Retrospektive in der deutschen Plastik, “Sitzungsberichte – Bayerische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch‑Historische Klasse” 1961, Bd. 1, pp. 3–25.
Noworyta‑Kuklińska Bożena, Triumphus Mariae Ecclesiae. Retabulum ołtarza głównego kościoła Najświętszej Panny Maryi w Gdańsku, Lublin 2003.
Noworyta‑Kuklińska Bożena, Praedicatio tabularis. Obrazowe kazanie o trymfie Maryi Eklezji na retabulum ołtarza głównego kościoła Mariackiego w Gdańsku, Lublin 2006.
Oliński Piotr, Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na progu czasów nowożytnych (Chełmno, Toruń, Elbląg, Gdańsk, Królewiec, Braniewo), Toruń 2008.
Pfeil Daniela Gräfin von, Weilandt, Gerhard, Auftraggeber und Stifter in der Ulmer Kunst [in:] Meisterwerke massenhaft. Die Bildhauerwerkstatt des Niklaus Weckmann und die Malerei in Ulm um 1500, Hg. Württembergischen Landesmuseum Stuttgart, Stuttgart 1993, pp. 339–405.
Recht Roland, Nicolas de Leyde et la sculpture à Strasbourg (1460–1525), Strasbourg 1987.
Richter Jan Friedrich, Das Hochaltarretabel der lübecker Marienkirche. Rekonstruktion und künstlericher Kontext [in:] Palmarum 1942. Neue Forschungen zu zerstörten Werken mittelalterlicher Holzskulptur und Tafelmalerei aus der Lübecker St. Marienkirche. Tagungsband und Ausstellungsdokumentation, Hg. Uwe Albrecht, Ulrike Nürnberger, Kiel 2015, pp. 73–96.
Richter Jan Friedrich, Das mittelalterliche Hochaltarretabel der lübecker Marienkirche, “Zeitschrift des Vereins für Lübeckische Geschichte” 2014, Bd. 94, pp. 9–38.
Richter Jan Friedrich, Lübeck und der Westen [in:] Lübeck 1500. Kunstmetropole im Ostseeraum, Katalog der Ausstellung, Hg. Jan Friedrich Richter, Petersburg 2015, pp. 67–80.
Samsonowicz Henryk, Badania nad kapitałem mieszczańskim Gdańska w II połowie XV wieku, Warszawa 1960.
Schleif Corine, Donatio et memoria. Stifter, Stiftungen und Motivationen an Beispielen aus Lorenzkirche in Nürnberg, München 1990.
Schukowski Manfred, Die Astronomische Uhr Die Astronomische Uhr in St. Marien zu Rostock, Mitarb. Wolfgang Erdmann, Kristina Hegner, Königstein im Taunus 1992.
Schukowski Manfred, Wunder Uhren. Astronomische Uhren in Kirchen der Hansezeit, Schwerin 2006.
Selzer Stephan, Artushöfe im Ostseeraum. Ritterlich‑höfische Kultur in den Städten des Preußenlandes im 14. und 15. Jahrhundert (“Kieler Werkstücke”, Reihe D: “Beiträge zur europäischen Geschichte des späten Mittelalters”, Bd. 8), Frankfurt am Main 1996.
Simson Paul, Der Artushof in Danzig und seine Brüderschaften, die Banken, Danzig 1900.
Simson Paul, Geschichte der Stadt Danzig, Bd. 1, Danzig 1913–1917.
Strieder Peter, Zur Struktur der spätgotischen Werkstatt [in:] Der Schwabacher Hochaltar. Internationales Kolloquium anlässlich der Restaurierung. Schwabach, 30. Juni – 2. Juli 1981 (“Bayerisches Landesamt für Denkmalpflege”, Arbeitsheft 11), München 1982, pp. 24–28.
Szmydki Ryszard, Retables anversois en Pologne. Contribution à l’étude des rapports artistiques entre les anciens Pays‑Bas Méridionaux et la région de Gdańsk au début du XVIe siècle, Brussel 1986.
Volckart Oliver, Die Münzpolitik im Ordensland und Herzogtum Preußen von 1370 bis 1550 (“Deutsches Historisches Institut Warschau. Quellen und Studien”, Bd. 4), Wiesbaden 1996.
Wagner Berit, Bilder ohne Auftraggeber. Der deutsche Kunsthandel im 15. und frühen 16. Jahrhundert. Mit Überlegungen zum Kulturtransfer, Petersberg 2014.
Walanus Wojciech, Późnogotycka rzeźba drewniana w Małopolsce 1490–1540 (“Ars Vetus et Nova”, t. 21), Kraków 2006.
Weilandt Gerhard, Transferkultur – Danzig im Spätmittelalter [in:] Original – Kopie –Zitat. Kunstwerke des Mittelalters und der Frühen Neuzeit: Wege der Aneignung – Formen der Überlieferung (“Veröffentlichungen des Zentralinstituts für Kunstgeschichte in München”, Bd. 26), Hg. Wolfgang Augustyn, Ulrich Söding, Passau 2010, pp. 73–100.
Weilandt Gerhard, Vorträge mit Künstlern und finanzielle Abwicklung von Aufträgen [in:] Meisterwerke massenhaft. Die Bildhauerwerkstatt des Niklaus Weckmann und die Malerei in Ulm um 1500, Hg. Württembergischen Landesmuseum Stuttgart, Stuttgart 1993, pp. 311–315.
Woziński Andrzej, Confraternities of Knights in Prussia and their Art Foundations in the Late Middle Ages and Early Modern Era, “Progress: Journal of Young Researchers” 2020, no. 8, pp. 50–64.
Woziński Andrzej, In the Melting Pot of Different Traditions, Styles, and Tastes: Gothic Panel Painting in Gdańsk [in:] New Studies in Medieval and Renaissance Gdańsk, Poland and Prussia, ed. Beata Możejko, Routledge 2017, pp. 142–161.
Woziński Andrzej, Malarstwo i rzeźba w Gdańsku u progu epoki nowożytnej. Pomiędzy tradycją a nowoczesnością, między Północą a Południem [in:] Gdańsk w okresie nowożytnym. Kultura, religia, polityka, społeczeństwo i stosunki międzynarodowe, red. Wiesław Długokęcki, Jürgen Sarnowsky, Gdańsk 2021, pp. 17–46.
Woziński Andrzej, Michael (Michel) von Augsburg [in:] De Gruyter Allgemeines Künstler‑Lexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, Bd. 89: Mejchar – Minguzzi, Hg. Andreas Beyer, Bénédicte Savoy, Wolfgang Tegethoff, Berlin–Boston 2016, pp. 311–312.
Woziński Andrzej, Michał z Augsburga, Mistrz Paweł i epilog gotyckiej rzeźby gdańskiej, “Rocznik Historii Sztuki” 2002, t. 27, pp. 5–91.
Woziński Andrzej, Monochromatyczne obrazy na retabulum ołtarza głównego w kościele Mariackim w Gdańsku. Geneza i znaczenie [in:] Procesy przemian w sztuce średniowiecznej. Przełom – regres – innowacja – tradycja. Studia z historii sztuki, red. Rafał Eysymontt, Romuald Kaczmarek, Warszawa 2014, pp. 253–267.
Woziński Andrzej, On the Role of Engravings in Late Gothic Sculpture in Prussia [in:] Kunst‑ und Kulturgeschichte im Baltikum. Studien zur Kunstgeschichte Kurlands (“Homburger Gespräch”, Bd. 25), Kiel 2009, pp. 7–34.
Woziński Andrzej, O nietypowych cechach nastawy ołtarzowej Michała z Augsburga w kościele Mariackim w Gdańsku, “Porta Aurea. Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego” 2013, t. 12, pp. 24–43.
Woziński Andrzej, Paul (Paweł) [in:] De Gruyter Allgemeines Künstler‑Lexikon. Die Bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, Bd. 94: Ostrogović–Pellegrina, Hg. Andreas Beyer, Bénédice Savoy, Wolfgang Tegethoff, Berlin–Boston 2017, pp. 437–438.
Woziński Andrzej, Późnogotycka rzeźba drewniana na Pomorzu Wschodnim, PhD dissertation, Institute of Art History, Adam Mickiewicz University in Poznań, Poznań 1996.
Woziński Andrzej, Programy obrazowe późnogotyckich retabulów w Prusach. O powtarzających się tematach, chronologii scen, obecności fundatora w dziele i archaizmach ikonograficznych [in:] Caritas et Consonantia. Funkcje, formy i znaczenia w sztuce średniowiecza. Księga poświęcona pamięci Kingi Szczepkowskiej‑Naliwajek w dziesiątą rocznicę śmierci, red. Monika Jakubek‑Raczkowska, Juliusz Raczkowski, Toruń–Warszawa 2017, pp. 531–554.
Woziński Andrzej, W świetle gwiazd. Sztuka i astrologia w Gdańsku w latach 1450–1550 (“Gedania Artistica”, t. 2), Gdańsk 2011.
Woziński, Andrzej, Wokół kontraktu Mistrza Michała z Augsburga na nastawę ołtarzową dla Lęborka z 1512 r., “Biuletyn Historyczny” 2004, nr 24, pp. 57–68.
Woziński Andrzej, Wokół zagadnień formy, programu ikonograficznego i treści zegara astronomicznego w kościele Panny Marii w Gdańsku, “Porta Aurea. Rocznik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego” 2010, t. 9, pp. 5–44.
Ziemba Antoni, Czas i miejsce opowieści w obrazie. Tryptyk Jerozolimski z Gdańska – problemy narracji i ikonografii, “Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie. Nowa Seria” 2013, t. 2, pp. 263–304.
