Karelia, Karelians and the Karel languages
DOI:
https://doi.org/10.26881/srg.2024.11.08Słowa kluczowe:
Karelia, Karelowie, języki karelskie, etnogeneza, Finlandia, Rosja, polityka językowaAbstrakt
W artykule przedstawiono ważniejsze kwestie tożsamościowe dotyczące niewielkiego, socjolingwistycznie zróżnicowanego, rozdzielonego politycznie i kulturowo narodu bałtyckofińskiego – Karelów, a także ogólną problematykę etnolektów karelskich. Na tle historyczno-geograficznym, a także archeologicznym i kraniologicznym, wprowadzono, powołując się na dane literaturowe, w zawiłe zagadnienia problematyki bytowania pierwotnych ludów zamieszkujących obszary dzisiejszej Karelii. Przytoczono popularne w fennistyce teorie na temat etnogenezy Karelów. Zawarto krótką charakterystykę etniczną narodu karelskiego, podkreślając jego niehomogeniczność. Wymieniono etnolekty karelskie, będące w użyciu zarówno w Karelii rosyjskiej, jak i fińskiej, akcentując z jednej strony różnice etnolektalne między nimi, z drugiej zaś – wyraźne związki z dialektami i gwarami fińskimi. Opis lingwistyczny języków karelskich przeprowadzono w aspekcie etnolektalnego kontinuum. Zawarto również krótką charakterystykę gramatyczną języków karelskich z uwypukleniem ich cech uralskich (ugrofińskich). Na koniec poruszono sprawy odradzającej się tożsamości narodowej – karelskości. Zaakcentowano dziedzictwo karelskie w kulturze Finów. Podkreślono rozwój języków karelskich oraz zainicjowane prace nad tworzeniem ich wariantów literackich. Przedstawiono na tle historycznym planową, wciąż niekorzystną dla etnosu, politykę językową i kulturową Rosji prowadzoną w Republice Karelskiej.
Downloads
Bibliografia
Aristè, P.A. (1956). Formirovanie pribaltijsko-finskih i âzykov i drevnejšij period ih razvitiâ. In: Voprosy ètničeskoj istorii èstonskogo naroda. Tallinn: Èstonskoe gosudarstvennoe izdatel’stvo: 5–48 [Аристэ, П.А. (1956). Формирование прибалтийско-финских языков и древнейший период их развития. In: Вопросы этнической истории эстонского народа. Таллин: Эстонское государственное издательствo: 5–48].
Ašihmina, L.I. (1985). Genezis anan’inskoj kul’tury v Srednem Prikam’e. Seriâ preprintov ”Naučnye doklady”. Syktyvkar: Komi filial AN SSSR [Ашихмина, Л.И. (1985). Генезис ананьинской культуры в Среднем Прикамье. Серия препринтов «Научные доклады». Сыктывкар: Коми филиал АН СССР].
Ânin, V.L., Zaliznâk, A.A. (1986). Novgorodskie gramoty na bereste (iz raskopok 1977–1983 gg.). Moskva: Nauka [Янин, В.Л., Зализняк, А.А. (1986). Новгородские грамоты на бересте (из раскопок 1977–1983 гг.). Москва: Наука].
Barancev, A.P. (1975). Fonologičeskie sredstva lûdikovskoj reči. Leningrad: Nauka, Leningradskoe otdelenie [Баранцев, А.П. (1975). Фонологические средства людиковской речи. Ленинград: Наука, Ленинградское отделение].
Braun, F.A. (1899). Razyskaniâ v oblasti goto-slavânskih otnošenij. Sankt-Peterburg: Tipografiâ Imperatorskoj Akademii Nauk [Браун, Ф.А. (1899). Разыскания в области гото-славянских отношений. Санкт-Петербург: Типография Императорской Академии Наук].
Bubrih, D.V. (1937). Grammatika karel’skogo âzyka. Petrozavodsk: Gosudarstvennoe izdatel’stvo Karelo-Finskoj SSR [Бубрих, Д.В. (1937). Грамматика карельского языка. Петрозаводск: Государственное издательство Карело-Финской СCР].
Bubrih, D.V. (1947). Proishoždenie karel’skogo naroda: povest’ o soûznike i druge Russkogo naroda na severe. Petrozavodsk: Gosudarstvennoe izdatel’stvo Karelo-Finskoj SSR [Бубрих Д.В. (1947). Происхождение карельского народа: повесть о союзнике и друге Русского народа на севере. Петрозаводск: Государственное издательство Карело-Финской СCР].
Bubrih, D.V. (1949). O drevnej pribaltijsko-finskoj reči. Izvestiâ Karelo-Finskoj naučno-issledovatel’skoj bazy AN SSSR, 1: 47–56 [Бубрих Д.В. (1949). О древней прибалтийско-финской речи. Известия Карело-финской научно-исследовательской базы АН СССР, 1: 47–56].
Bubrih, D.V. (1971). Russkoe gosudarstvo i sformirovanie karel’skogo naroda. In: Kert, G.M., Mullonen, M.I. (Ed.). Pribaltijsko-finskoe âzykoznanie (voprosy vzaimodejstviâ pribaltijsko-finskih âzykov s inosistemnymi âzykami. Leningrad: Nauka: 3–22 [Бубрих, Д.В. (1971). Русское государство и сформирование карельского народа. In: Керт, Г.М., Муллонен, М.И. (Ed.). Прибалтийско-финское языкознание (вопросы взаимодействия прибалтийско-финских языков с иносистемными языками). Лeнингpaд: Наука: 3–22].
Bukowski, Z., Dąbrowski, K. (1971). Świt kultury europejskiej. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Burtsoff, A. (2015). Karjalaa osaavien yhteisö on suuri. Keskisuomalainen, 12.06.2015. (Online) https://www.ksml.fi/paakirjoitus-mielipide/2596301 (access 19.06.2024).
Dubrovskij, D.K., Gračev, V.Û. (2011). Ural’skie pisanicy v mirovom naskal’nom iskusstve. Ekaterinburg: Gračev i partnery [Дубровский, Д.К., Грачёв, В.Ю. (2011). Уральские писаницы в мировом наскальном искусстве. Екатеринбург: Грачёв и партнёры. (Online) http://www.arkur.ru/ doc/Dubrovskiy_Grachev_ural_pisanitsa_in_art.pdf] (access 28.06.2016).
Džakson, T.N. (1993). Islandskie korolevskie sagi o Vostočnoj Evrope (s drevnejših vremen do 1000 g.): teksty, perevod, kommentarij. Drevnejšie istočniki po istorii vostočnoj Evropy. Moskva: Nauka [Джаксон, Т.Н. (1993). Исландские королевские саги о Восточной Европе (с древнейших времен до 1000 г.): тексты, перевод, комментарии. Древнейшие источники по истории народов восточной Европы. Москва: Наука].
Džakson, T.N. (2012). Islandskie korolevskie sagi o Vostočnoj Evrope: teksty, perevod, kommentarij. Izd. 2. Moskva: Russkij Fond Sodejstviâ Obrazovaniû i Nauke [Джаксон, Т.Н. (2012). Исландские королевские саги о Восточной Европе: тексты, перевод, комментарий. Изд. 2. Москва: Русский Фонд Содействия Образованию и Науке].
Evseev, V.Â. (1950). Karel’skie èpičeskie pesni. AN SSSR. Karelo-finskij filial. Moskva–Leningrad: Izdatel’stvo Akademii nauk SSSR [Евсеев, В.Я. (1950). Карельские эпические песни. АН СССР. Карело-финский филиал. Москва–Ленинград: Издательство Академии наук СССР].
Eliseev, Û.S. (2002). Karel’skij âzyk. In: Ârceva, V.N. (Ed.). Lingvističeskij ènciklopedičeskij slovar’. Moskva: Naučnoe izdatel’stvo Bol’šaâ Rossijskaâ ènciklopediâ: 213 [Eлиceeв, Ю.C. (2002). Карельский язык. In: Ярцевa, B.H. (Ed.). Лингвистический энциклопедический словарь. Москва: Hayчнoe издательство Бoльшaя Poccийcкaя энциклoпeдия: 213].
Europaeus, A.J. (1859). Karjalan ajan-tiedot: täysinän rauhaan asti vuonna 1595. Kuopio: P. Aschanin ja kumppanit. (Online) http://www.salakirjat.net/files/karjalan_ajan-tiedot.html (access 12.06.2016).
Gadzâckij S.S. (1940a). Karely i Kareliâ v Vovgorodskoe vremâ. Petrozavodsk: Gosudarstvennoe izdatel’stvo Karelo-Finskoj SSR [Гадзяцкий С.С. (1940a). Карелы и Карелия в Новгородское время. Петрозаводск: Государственное издательство Карело-Финской ССР].
Gadzâckij S.S. (1940b). Vodskaâ i ižorskaâ zemli Novgorodskogo gosudarstva. Istoričeskie zapiski, 6: 100–148 [Гадзяцкий С.С. (1940b). Водская и Ижорская земли Новгородского государства. Исторические записки, 6: 100–148].
Gerran’ miân’’. (1820). Pijteri: pečatojdu Svâtejšego Pravitel’stvuûŝego Sinodan kâššennâštâ [Герранъ мія̈нъ: Шондю-руохтынанъ святой іôванг̧ели матвѣйста: Карьяланъ кїӗлѣлля: Венiяген библейскойн канжа-куннан элолла (1820). Пiйтери: печатойду Святейшего Правительствующего Синодан кяшшенняштя].
Glazyrina, G.V. (1996). Islandskie vikingskie sagi o Severnoj Rusi: teksty, perevod, kommentarij. Drevnejšie istočniki po istorii vostočnoj Evropy. Moskva: Ladomir [Глазырина, Г.В. (1996). Исландские викингские саги о Северной Руси: тексты, перевод, комментарий. Древнейшие источники по истории народов восточной Европы. Москва: Ладомир].
Golovkin, A.N. (2006). Tverinkarjalaiset: lyhyt historiallinen katsaus. Trans. M. Jeskanen, Tverinkarjalaisten ystävät. Tver: Studia-S.
Gromova, L. (2002). Aiga lugie i paissa karielakši. Tver: Čudo.
Grünthal, R. (1997). Livvistä liiviin: itämerensuomalaiset etnonyymit. Pohjautuu lisensiaatintyöhön. Castrenianumin toimitteita, 51. Helsinki: Suomalais-ugrilainen laitos.
Haavio, M. (1979). Mitologia fińska. Trans. J. Litwiniuk. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Hajdú, P. (1971). Narody i języki uralskie. Trans. J. Jastrzębska-Helder. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Hänninen, A. (2003). Karjala – kieli- ja murrealuekartta. Kotimaisten kielten tutkimuskeskuksen julkaisuja, 129. (Online) http://scripta.kotus.fi/www/verkkojulkaisut/julk129/kuvat/karjalat.jpg (access 12.09.2020).
Hartanovič, V.I., Širobokov, I.G. (2010). Novye kraniologičeskie dannye o proishoždenii karel: mogil’nik Kûlâlahti Kalmistomâki. Arheologiâ, ètnografiâ i antropologiâ Evrazii, 1 (41): 138–147 [Хартанович, В.И., Широбоков, И.Г. (2010). Новые краниологическиe данные о происхождении карел: могильник Кюлялахти Калмистомяки. Археология, этнография и антропология Евразии, 1 (41): 138–147].
Itkonen, T. (1983). Välikatsaus suomen kielen juuriin. Virittäjä 87: 349–386.
Ivanov, V.A. (1984). Vooruženie i voennoe delo finno-ugrov Priural’â v èpohu rannego železa (I tysâči do n.è. – pervaâ polovina I tysâči n.è). Moskva: Nauka [Иванов, В.А. (1984). Вооружение и военное дело финно-угров Приуралья в эпоху раннего железа (I тысячи до н.э. – первая половина I тысячи н.э.). Москва: Наука]. Karel’skij. In: Slovari i ènciklopedii na Akademike [Карельский. In: Словари и энциклопедии на Академике]. (Online) http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/350240 (access 13.02.2013).
Karjalainen, H., Puura, U., Grünthal, R., Kovaleva, S. (2013). Karel’skij âzyk v Rossi. Otčet ELDIA po issledovaniû konkretnoj (sociolingvističeskoj) situacii. Studies in European Language Diversity 26.2. Mainz–Wien–Helsinki–Tartu–Mariehamn–Oulu–Maribor: ELDIA (European Language Diversity for All) [Карьялайнен, Х., Пуура, У., Грюнталь, Р., Ковалева, С. (2013). Карельский язык в России. Отчет ELDIA по исследованию конкретной (социолингвистической) ситуации. Studies in European Language Diversity 26.2. Mainz–Wien–Helsinki–Tartu–Mariehamn– Oulu–Maribor: Исследовательский консорциум ЕЛДИА].
Kettunen, L. (1943). Vepsän murteiden lauseopillinen tutkimus. Suomalais-Ugrilaisen Seuran toimituksia, 86. Helsinki: Suomalais-Ugrilaisen Seura. Kielipoliittinen ohjelma: Valtioneuvoston periaatepäätös: Kielipoliittisen ohjelman valmisteluryhmä. (2022). Helsinki: Valtioneuvosto. Kirkinen, H. et al. (1994). Karjalan kansan historia. Porvoo: WSOY.
Kočkurkina, S.I. (1973). Ûgo-vostočnoe Priladož’e v X–XIII vv. Leningrad: Nauka [Кочкуркина С.И. (1973). Юго-восточное Приладожье в Х–ХIII вв. Ленинград: Наука].
Kočkurkina, S.I. (1978a). Novye kurgany v ûgo-vostočnom Priladož’e. In: Srednevekovye poseleniâ Karelii i Priladož’â. Petrozavodsk: Karel’skij filial AN SSSR. Institut âzykoznaniâ, literatury i istorii: 113–135 [Кочкуркина С.И. (1978a). Новые курганы в юго-восточном Приладожье. In: Cредневековые поселения Карелиин и Приладожья. Петрозаводск: Карельский филиал АН СССР. Институт языкознания, литературы и истории: 113–135].
Kočkurkina, S.I. (1978b). Territoriâ letopisnoij korely v XII–XIV vv. (po arheologičeskim dannym). In: Srednevekovye poseleniâ Karelii i Priladož’â. Petrozavodsk: Karel’skij filial AN SSSR. Institut âzykoznaniâ, literatury i istorii: 41–70 [Кочкуркина С.И. (1978b). Территория летописной корелы в ХII–XIV вв. (по археологическим данным). In: Средневековые поселения Карелии и Приладожья. Петрозаводск: Карельский филиал АН СССР, Институт языкознания, литературы и истории: 41–70].
Kočkurkina, S.I. (1981). Arheologičeskie pamâtniki korely V–XV vv. Leningrad: Nauka [Кочкуркина С.И. (1981). Археологические памятники корелы V–XV вв. Ленинград: Наука].
Kočkurkina, S.I. (1982). Drevnââ korela. Leningrad: Nauka [Кочкуркина С.И. (1982). Древняя корела. Ленинград: Наука]. Kočkurkina, S. I. (2003). Pribaltijsko-finskie narody Rossii. Moskva: Nauka [Кочкуркина С. И. (2003). Прибалтийско-финские народы России. Москва: Наука].
Kočkurkina, S.I. (2004). Narody Karelii. Istoriâ i kul’tura. Petrozavodsk: Nauka [Кочкуркина С.И. (2004). Народы Карелии. История и культура. Петрозаводск: Наука].
Kočkurkina, S.I. et al. (1996). Pis’mennye izvestiâ o karelax (X–XVI v.). Karel’skij filial AN SSSR. Institut âzykoznaniâ, literatury i istorii. Petrozavodsk: Kareliâ [Кочкуркина С.И. и др. (1996). Письменные известия о карелах (X–XVI в). АН СССР. Карельский филиал Института языка, литературы и истории. Петрозаводск: Карелия].
Kunnas, N. (2006). Yksi, kaksi vai monta kirjakieltä? Vienankarjalaisten kanta kirjakielidebattiin. Virittäjä 2: 229–247.
Kuusinen, O.V. (1950). ”Kalevala” – èpos karelo-finskogo naroda. In: Trudy ûbilejnoj naučnoj sessii, posvâŝennoj 100-letiû polnogo izdaniâ ”Kalevala”. Petrozavodsk: Karel’skij filial AN SSSR. Institut âzykoznaniâ, literatury i istorii: 3–35 [Куусинен, О.В. (1950). «Калевала» – эпос карело-финского народа. In: Труды юбилейной научной сессии, посвященной 100-летию полного издания «Калевалы». Петрозаводск: Карельский филиал АН СССР. Институт языкознания, литературы и истории: 3–35].
Kuzmin, D. (2006). Tihvinän karjalaiset. Kolme vuosisataa kaukana synnyinmaasta. Karjalan Heimo 5–6: 100–103.
Laakso, J. (1998). Karjala, aunus, lyydi, vepsä: itämerensuomalaisten kielten johdatuskurssin materiaaleja sl 1998. (Online) http: UserKarjala, aunus, lyydi, vepsä.mht (access 5.05.2011). Labuda, G. (1999). Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna. Poznań: Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Sorus.
Lehikoinen, L. (1995). Suomea ennen ja nyt: Suomen kielen kehitys ja vaihtelu. 2nd ed. Loima: Finn Lectura.
Litwiniuk, J. (1998). Na wstępie od tłumacza. In: Kalevala. Trans. J. Litwiniuk. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Lönnrot, E. (Ed.). (1835–1836/1849). Kalewala taikka Wanhoja Karjalan Runoja Suomen kansan muinosista ajoista. Vol. 1–2. Helsinki: J.C. Frenckellin ja Pojan tykönä. Lytkin, V.I. (1966). Âzyki narodov SSSR 3: finno-ugorskie âzyki. Moskva: Nauka [Лыткин, В.И. (Ed.). (1966). Языки нapoдoв CCCP 3: финнo-yгopcкиe языки. Москва: Hayкa].
Łowmiański, H. (1986a). O pochodzeniu Geografa bawarskiego. In: Łowmiański, H. Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersyteti im. Adama Mickiewicza.
Łowmiański, H. (1986b). O identyfikacji nazw Geografa Bawarskiego. In: Łowmiański, H. Studia nad dziejami Słowiańszczyzny, Polski i Rusi w wiekach średnich. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Makarov, G.N. (Ed.). (1975). Russko-karel’skij slovar’. Petrozavodsk: Kareliâ [Макаров, Г.Н. (Ed.). (1975). Русско-карельский словарь. Петрозаводск: Карелия].
Mel’nikova, E.A. (1986). Drevneskandinavskie geografičeskie sočineniâ: teksty, perevod, kommentarij. Ed. V.L. Ânin. Drevnejšie istočniki po istorii narodov vostočnoj Evropy. Moskva: Nauka [Мельникова, Е.А. (1986). Древнескандинавские географические сочинения: тексты, перевод, комментарий. Ed. В.Л. Янин. Древнейшие источники по истории народов восточной Европы. Москва: Наука].
Marcantonio, A. (2002). The Uralic Language Family. Facts, Myths and Statistics. Publications of the Philological Society, 25. Oxford UK – Boston USA: Blackwell Publishers.
Markianova, L., Mensonen, A. (2006). Opastummo karjalakse: lugemistu aiguzile. Petroskoi: Karjalan Kielen Seura.
Markianova, L., Pyöli, R. (2008). Sanakirja suomi-karjala. Kuopio: Salmi-Säätiö.
Markov, V.N. Anan’inskaâ problema (nekotorye itogi i zadači ee rešeniâ). In: Pamâtniki drevnej istorii Volgo-Kam’â. Kazan’: IÂLI im. G. Ibragimova ANT [Марков, В.Н. (1994), Ананьинская проблема (некоторые итоги и задачи её решения). In: Памятники древней истории Волго-Камья. Казань: ИЯЛИ им. Г. Ибрагимова АНТ].
Metzenthin, E.M. (1941). Die Lnder- und Völkernamen im altisländischen Schrifttum. Bryn Mawr: Bryn Mawr College. Michałowski, K. et al. (Ed.). (1974). Encyklopedia sztuki starożytnej: Europa – Azja – Afryka – Ameryka. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.
Müllenhoff, K. (1887/1906). Deutsche Altertumskunde. Bd. 1–6. Berlin: Weidmann.
Napol‘skih, V.V. (1997). Vvedenie v istoričeskuû uralistiku. Iževsk: Udmurtskij institut istorii, âzyka i literatury [Напольскиx, В. В. (1997). Bведение в историческую уралистику. Ижевск: Удмуртский институт истории, языка и литературы].
Nordman, C.A. (1924). Karelska järnåldersstudier. Suomen Muinaismuistoyhdistyksen aikakauskirja, 34. Helsingfors: Suomalainen kirjapaino oy. Okulicz-Kozaryn, Ł. (1993). Finowie Zachodni. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Pahomov, M. (2007). Lyydin kansan alkuperästä. Carelia, 6: 32–36.
Pankrušev, G.A. (1980). Proishoždenie karel po arheologičeskim dannym. In: Novye arheologičeskie pamâtniki Karelii i Kol’skogo poluostrovov. Petrozavodsk: Karel’skij filial AN SSSR. Institut âzykoznaniâ, literatury i istorii: 148–159 [Панкрушeв, Г.А. (1980). Происхождение карел по археологическим данным. In: Новые археологические памятники Карелии и Кольского полуостровов. Петрозаводск: Карельский филиал АН СССР. Институт языка, литературы и истории: 148–159].
Piasecki, K. (2021). Heperborejczycy czyli ludy cyrkumborealne. T. 1–2. Uniwersytet Szczeciński. Rozprawy i Studia, 1229–1230. Szczecin: Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego.
Popov, A.A. (1973). Nazvaniâ narodov SSSR: vvedenie v ètnonimiku. Leningrad: Nauka [Попов, А.А. (1973). Названия народов СССР: ведение в этнонимику. Ленинград: Hayкa].
Ravdonikas, V.I. (1930). Problemy izučeniâ kul’tur èpohi metalla v Karelii. Ežegodnik Karel’skogo gosudarstvennogo muzeâ za 1928 g. Petrozavodsk: 53–69 [Равдоникас, В.И. (1930). Проблемы изучения культур эпохи металла в Карелии. Ежегодник Карельского государственного музея за 1928 г. Петрозаводск: 53–69].
Ravdonikas, V.I. (1940). Arheologičeskie pamâtniki zapadnoj časti Karelo-Finskoj SSR. Kratkie soobŝeniâ Instituta istorii material’noj kul’tury. Vyp. 7. Moskva–Leningrad: AN SSSR: 11–20 [Равдоникас, В.И. (1940). Археологические памятники западной части Карело-Финской ССР. Краткие сообщения Института истории материальной культуры. Bып. 7. Москва–Ленинград: АН СССР: 11–20].
Redei, K. et al. (Ed.). (1975). Osnovy finno-ugorskogo âzykoznaniâ: pribaltijsko-finskie, saamskij i mordovskie âzyki. Moskva: Nauka [Редеи, К. и др. (Ed.). (1975). Ocнoвы финнo-yгopcкoгo языкoзнaния: пpибaлтийcкo-финcкиe, сaaмcкий и мopдoвcкиe языки. Москва: Hayкa]. Râgoev, V.D. (1977). Tihvinskij govor karel’skogo âzyka. Leningrad: Nauka [Рягоев, В.Д. (1977). Тихвинский говор карельского языка. Ленинград: Hayкa].
Râgoev, V.D. (1980). Obrazcy karel’skoj reči: tihvinskij goror sobstvennogo karel’skogo dialekta. Leningrad: Nauka [Рягоев, В.Д. (1980). Образцы карельской речи: тихвинский говор собственного карельского диалекта. Ленинград: Hayкa].
Râgoev, V.D. (1993). Karel’skij âzyk. In: Âzyki mira: ural’skie âzyki. Moskva: Nauka: 63–76 [Рягоев, В.Д. (1993). Карельский язык. In: Языки миpa: уpaльcкиe языки. Москва: Hayкa: 63–76].
Riagoev, W.D. (2003). Miän karjalua on äijä. Karjalan Heimo, 5–6. Savvateev, Û.A. (1983). Naskal’nye risunki Karelii. Petrozavodsk: Kareliâ [Савватеев, Ю.А. (1983). Наскальные рисунки Карелии. Петрозаводск: Карелия].
Saksa, A.I. (2001a). Istoriâ naseleniâ priladožskoj Karelii i oblasti Savo s drevnejših vremen i do XIV v. In: Očerki istoričeskoj geografii. Severo-zapad Rossii. Slavâne i finny. Sankt-Peterburg: SPbGU: 257–271 [Сакса, А.И. (2001a). История населения приладожской Карелии и области Саво с древнейших времен и до XIV в. In: Очерки исторической географии. Северо-Запад России. Славяне и финны. Санкт-Петербург: СПбГУ: 257–271].
Saksa, A.I. (2001b). Srednevekovaâ korela. Formirovanie Ètničeskoj i kul’turnoj obŝnosti (Korel’skaâ zemlâ novgorodskih letopisej). Vuoksa. T. 1. Vyp. 2. Sankt-Peterburg: 95–112 [Сакса, А.И. (2001b). Средневековая корела. Формирование этнической и культурной общности (Корельская земля новгородских летописей). Вуокса. T. 1. Bып. 2. Санкт-Петербург: 95–112].
Sarhimaa, A. (2017). Vaietut ja vaiennetut: Karjalankieliset karjalaiset Suomessa. Helsinki: Suomalaisen Kirjallisuuden Seura.
Setälä, E.N. (1892). Lisiä suomalais-ugrilaisen kielentutkimuksen historiaan. Helsinki: Suomalaisen Kirjallisuuden Keskus.
Setälä E.N. (1926). Kielisukulaisuus ja rotu. In: Setälä, E.N., Sirelius, U.T., Wichmannm, Y. (Ed.). Suomen Suku I. Helsinki: 31–85.
Šaskol‘skij, I.P. (1979). Problemy ètnogenezy pribaltijsko-finskih plemen ûgo-vostočnoj Pribaltiki v svete dannyh sovremennoj nauki. In: Finno-ugry i slavâne: doklady pervogo sovetsko-finlândskogo simpoziuma po vorposam arheologii (15–17 noâbrâ 1976 g.). Lenoingrad: Nauka: 41–48 [Шаскoльский, И.П. (1979). Проблемы этногенеза прибалтийско-финских племен юго-восточной Прибалтики в свете данных современной науки. In: Финно-угры и славяне: доклады первого советско-финляндского симпозиума по вопросам археологии (15–17 ноября 1976 г.). Ленинград: Hayкa: 41–48].
Tallgren, A.M. et al. (1938). Karjalan historiaa: Karelens historia. Historian aitta: tutkielmia – kuvauksia – muistelmia, 8. Jyväskylä: Gummerus.
Tambovcev, Û.A. (2003). Izmerenie fonostatičeskih rasstoânij meždu ural’skimi âzykami. [Тамбовцев, Ю.А. (2003). Измерение фоностатических расстояний между уральскими языками]. In: Fenno-Ugristica 25: Uurali keelte intra- ja interlingvistilised ühisjooned. Ed. P. Klesment. Tartu Űlikool. Uurali Keelte Haru. Tartu: 120–168.
Tanner, S. (2007). Salaperäinen Suomen suku: Tutkimuslaitos Suomen Suvun Historiikki. Helskinki: Kotimaisten Kielten Tutkimuskeskus.
Torikka, M. (2003). Karjala. Kielikello, 1: 14–20. Torikka, M. (Ed.). (2009). Karjalan kielen sanakirja. Kotimaisten kielten tutkimuskeskuksen verkkojulkaisuja, 18. Helsinki: Kotimaisten kielten tutkimuskeskus.
Vepsä, S. (2015). Karjal – kieli da kogonazkul’tuuru?. Karjalaisten kotiseutuhanke, 1.01.2015. (Online) http://karjalaistenkotiseutu.com/2015/01/01/185/ (access 12.09.2015).
Virtaranta, P. (1994). Anna Vasiljevna Tšesnakovan kerrontaa ja itkuvirsiä: lyydiläisiä tekstejä VI. Suomalais-Ugrilaisen Seuran toimituksia, 218. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
Vitenkova, I.F. (2002a). Pamâtniki pozdnego neolita na territorii Karelii. Petrozavodsk: Karel’skij Naučnyj centr RAN [Витенкова И.Ф. (2002a). Памятники позднего неолита на территории Карелии. Петрозаводск: Карельский научный центр РАН].
Vitenkova, I.F. (2002b). Hronologiâ poselenij s grebenčato-âmočnoj i romboâmočnoj keramikoj Karelii. Petrozavodsk: Karel’skij Naučnyj centr RAN [Витенкова И.Ф. (2002b). Хронология поселений с гребенчато-ямочной и ромбоямочной керамикой Карелии. Петрозаводск: Карельский научный центр РАН].
Wojan, K. (2013). Nowogrodzkie gramoty brzozowe jako najstarsze bałtyckofińskie zabytki językowe. Przegląd Rusycystyczny (Russian Rewiew), 3 (143): 99–117.
Wojan, K. (2014). Zrozumieć język fiński. Speculum Linguisticum 2. Ed. M. Iwanowski. Warszawa: BEL Studio: 148–244.
Wojan, K. (2015). Pierwsze historyczne pomniki piśmiennictwa ugrofińskiego. Speculum Linguisticum 3. Ed. J. Wawrzyńczyk. Warszawa: BEL Studio: 59–141.
Wojan, K. (2016a). Język fiński w teorii i praktyce. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Wojan, K. (2016b), Etnos karelski i jego etnolekty. In: Sładkiewicz, Ż., Wądołowska-Lesner, K. (Ed.). W poszukiwaniu tożsamości językowej. Vol. 1. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2016: 254–272.
Wojan, K. (2016c). Współczesna sytuacja socjolingwistyczna Finlandii na tle zmian demograficznych. In: Wojan, K. (Ed.). Język, kultura i społeczeństwo Finlandii. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2016: 171–196.
Žerbin, A.S. (1956). Pereselenie karel v Rossiû v XVII veke. Petrozavodsk: Gosudarstvennoe izdatel’stvo Karelo-Finskoj SSR [Жербин, А.С. (1956). Переселение карел в Россию в XVII веке. Петрозаводск: Государственное издательство Карело-Финской СCР].
Žerbin, A.S., Šaškol’skij, I.P. (1976). Sovetskaâ nauka o proishoždenii karel. In: Proishoždenie Karelii. Doklady seminara. 30.06–20.07.1976 g. Joensuu. Seriâ gektogramm А. № 24 Б. Joensuu [Жербин, А.С., Шаскольский, И.П. (1976). Советская наука о происхождении карел. In: Происхождение Карелии. Доклады семинара. 30.06–20.07.1976 г. Йоэнсуу. Серия гектограмм А. № 24 Б. Йоэнсуу].
Žul’nikov, A.M. (1999). Èneolit Karelii (pamâtniki s poristoj i asbestovoj keramikoj). Petrozavodsk: Karel’skij Naučnyj centr RAN [Жульников, А.М. (1999). Энеолит Карелии (памятники с пористой и асбестовой керамикой). Петрозаводск: Карельский научный центр РАН].
Žul’nikov, A.M. (2006). Petroglify Karelii. Obraz mira i miry obrazov. Karel’skij gosudarstvennyj kraevedčeskij Muzej. Petrozavodsk: Skandinaviâ [Жульников, А.М. (2006). Петроглифы Карелии. Oбраз мира и миры образов. Карельский государственный краеведческий Музей. Петрозаводск: Скандинавия].
Žul’nikov, A.M. K voprosu o shodstve kremnevoj skul’ptury i naskal’nyh izobraženij severnoj i vostočnoj Evropy [Жульников, А. М. К вопросу о сходстве кремневой скульптуры и наскальных изображений северной и восточной Европы]. (Online) http://www.kunstkamera.ru/files/lib/978- 5-88431-251-7/978-5-88431-251-7_21.pdf (access 28.06.2016).
Źródła internetowe / Internet sources
Ethnologue. Languages of the World. (2024). (Online) https://www.ethnologue.com/language/krl/ (access 20.06.2024).
Geographus Bavarus. (Online) http://www.idrisi.narod.ru/geo-bavar.htm (access 19.06.2023). Kotimaisten kielten keskus. (Online) http://www.kotus.fi/index.phtml?s=186 (access 29.01.2024).
Rosstat 2010a: Federal’naâ služba gosudarstvennoj statistiki. Itogi Vserossijskoj perepisi naseleniâ 2010 goda v otnošenii demografičeskih i social’no-èkonomičeskih harakteristik otdel’nyh nacional’nostej [Федеральная служба государственной статистики (2010a). Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года в отношении демографических и социальноэкономических характеристик отдельных национальностей]. (Online) http://www.gks.ru/ free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html (access 20.10.2015).
Rosstat 2010b: Federal’naâ služba gosudarstvennoj statistiki. Vserossijskaâ perepis’ naseleniâ 2010 god [Федеральная служба государственной статистики. Всероссийская перепись населения 2010 год]. (Online) http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm (access 29.01.2014).
Rosstat 2023: Federal’naâ služba gosudarstvennoj statistiki. Vserossijskaâ perepis’ naseleniâ 2020 god [Федеральная служба государственной статистики. Всероссийская перепись населения 2020 год]. (Online) https://rosstat.gov.ru/vpn/2020 (access 19.06.2024)